Kỷ nguyên AI: Nhà báo khẳng định sứ mệnh bằng trách nhiệm trong công việc

Nếu vài năm trước, tốc độ là lợi thế cạnh tranh số một của tòa soạn, thì ngày nay khi AI có thể viết, tóm tắt, dịch, gợi ý tiêu đề chỉ trong vài giây, tốc độ không còn là đặc quyền. Cuộc cạnh tranh đã chuyển trục: Từ “ai nhanh hơn” sang “ai đúng hơn, đáng tin hơn và có trách nhiệm hơn”

Sự phát triển của trí tuệ nhân tạo (AI), đặc biệt là các mô hình tạo sinh, đang tác động tới toàn bộ chuỗi giá trị báo chí, từ sản xuất nội dung, thẩm định, biên tập, cho tới phân phối và đo lường phản hồi độc giả. AI đem lại cơ hội nâng năng suất và hiệu quả, nhưng đồng thời đặt ra thách thức chưa từng có đối với tính xác thực, đạo đức nghề nghiệp và niềm tin công chúng.

Trong bối cảnh đó, vai trò của giới làm báo không chỉ được giữ gìn mà còn ngày càng được khẳng định như yếu tố then chốt bảo đảm chất lượng thông tin.

Tác động kép của AI đối với các tòa soạn

AI đã bước vào phòng tin như một “trợ lý siêu tốc”, được sử dụng để tự động hóa một số khâu trong quy trình sản xuất tin tức như phân tích dữ liệu, đề xuất nội dung và tối ưu hóa trải nghiệm độc giả.

Tuy nhiên, đi kèm đó là một thách thức rõ ràng: AI có thể hỗ trợ nhưng không thể đảm bảo tính xác thực của thông tin. Theo báo cáo Digital News Report 2024 của Viện Nghiên cứu báo chí Reuters, độc giả toàn cầu ngày càng nghi ngờ việc sử dụng AI trong sản xuất tin tức, đặc biệt đối với các nội dung nhạy cảm như chính trị và tin thời sự quan trọng.

Tỷ lệ người đọc “không thoải mái” với nội dung “sản xuất chủ yếu bởi AI” ở mức cao (đáng chú ý: 63% tại Anh, 52% tại Mỹ). Khi công chúng nghi ngại, vấn đề không còn là “tòa soạn dùng AI giỏi đến đâu”, mà là tòa soạn có giữ được niềm tin hay không.

Khi AI mạnh lên, báo chí càng cần “người gác cổng” thực thụ

AI có thể làm được nhiều việc kỹ thuật của báo chí, nhưng báo chí không chỉ là kỹ thuật. Báo chí là trách nhiệm xã hội.

Một yếu tố then chốt là khả năng kiểm chứng nguồn tin và hiểu biết bối cảnh mà các phóng viên, biên tập viên tích lũy qua kinh nghiệm nghề nghiệp thực tiễn.

AI không có khả năng thấu suốt những ngữ cảnh sâu xa, vì vậy mọi nội dung được tạo bằng công nghệ này đều cần được giám sát và chỉnh sửa bởi con người trước khi công bố. Điều này đồng thời là cơ sở để duy trì niềm tin của công chúng đối với báo chí trong bối cảnh thông tin bị phân mảnh và nhiễu loạn.

Không chỉ vậy, dữ liệu công chúng còn cho thấy một tỷ lệ lớn người đọc muốn các tòa soạn minh bạch về việc sử dụng AI trong quá trình sản xuất nội dung.

Nghiên cứu của Trusting News (hợp tác với Trung tâm Báo chí Minnesota) cho thấy 94% độc giả muốn các tòa soạn minh bạch về việc sử dụng AI. Điều đáng chú ý là: độc giả không phản đối công nghệ; họ phản đối cảm giác bị “qua mặt”, và sợ rằng tòa soạn đánh đổi sự thật lấy tốc độ.

Vì vậy, nhiều cơ quan báo chí lớn chọn cách tiếp cận thận trọng: AI dùng cho hỗ trợ tác nghiệp, nhưng không được phép “quyết định sự thật”. Một số nơi công bố nguyên tắc sử dụng AI, xác định rõ: AI có thể tham gia ở khâu nào, khâu nào bắt buộc có biên tập viên/desk duyệt, nội dung nhạy cảm cần kiểm chứng ra sao.

Trong logic quản trị niềm tin, minh bạch không làm báo chí “yếu đi”, mà khiến báo chí đáng tin hơn: độc giả biết tòa soạn đang kiểm soát công nghệ, chứ không bị công nghệ dẫn dắt.

Đạo đức, quản trị và hướng đi bền vững cho báo chí trong kỷ nguyên AI

Khác với AI, con người có khả năng đánh giá đạo đức trong từng câu chữ, nhìn nhận đa chiều và hiểu khác biệt ngữ cảnh xã hội, văn hóa, pháp lý. Đây là lý do các tổ chức báo chí lớn nhấn mạnh vai trò người kiểm soát và người phê duyệt trong toàn bộ quy trình sản xuất tin tức có AI tham gia. Nhiều chuyên gia cũng cảnh báo dùng AI không đúng cách có thể làm xói mòn tư duy phản biện và kỹ năng sáng tạo, hai nền tảng của nghề báo chất lượng cao.

Ở góc nhìn khoa học - công nghệ, bài toán không phải “có dùng AI hay không”, mà là “dùng AI theo mô hình quản trị nào”. Một hướng đi bền vững thường hội tụ ba trụ cột:

- Quy trình: Quy định rõ bước nào AI được phép tham gia, bước nào bắt buộc kiểm chứng, duyệt bởi con người, đặc biệt với nội dung nhạy cảm.

- Minh bạch: Công bố chính sách sử dụng AI và cách kiểm soát chất lượng; thiết kế cách “giải thích” cho độc giả.

- Năng lực: Đào tạo nhà báo hiểu giới hạn AI, biết đặt câu hỏi đúng cho AI, biết kiểm tra đầu ra, và không đánh mất kỹ năng nghề.

Tái khẳng định vai trò của nhà báo trong kỷ nguyên AI

AI có thể khiến nghề báo “nhanh hơn”, nhưng không thể khiến báo chí “tử tế hơn” nếu thiếu con người. Khi độc giả nghi ngại tin tức AI, điều họ thực sự tìm kiếm là một cam kết: Tòa soạn vẫn đứng về phía sự thật, và vẫn có người chịu trách nhiệm cho từng câu chữ.

Bởi vậy, AI không làm giới làm báo bị đẩy ra rìa. Ngược lại, AI kéo nhà báo trở lại trung tâm của kiểm chứng, đạo đức và niềm tin. Trong một thế giới nơi “nội dung” có thể được sản xuất gần như vô hạn, thứ khan hiếm nhất không phải bài viết, mà là sự tin cậy. Và sự tin cậy ấy, rốt cuộc, vẫn phải được tạo ra bởi con người./.