Nghịch lý thời đại: Thông tin nhiều nhưng hiểu biết lại ít
Chưa bao giờ con người tiếp cận nhiều thông tin như hiện nay. Chỉ với một thiết bị nhỏ trong tay, mỗi người có thể tra cứu mọi dữ kiện, lướt qua hàng trăm dòng trạng thái, tiếp cận hàng nghìn bản tin mỗi ngày.
Nhưng nghịch lý trớ trêu là: giữa biển thông tin mênh mông ấy, hiểu biết thực sự – hiểu biết có chiều sâu, có hệ thống, có phản biện – lại trở nên hiếm hoi hơn bao giờ hết.
Người ta biết nhiều thứ, nhưng không hiểu kỹ thứ gì. Người ta chia sẻ liên tục, nhưng ít khi kiểm chứng nguồn gốc. Người ta có thể tranh luận mọi chủ đề, nhưng không có khả năng nhận diện đâu là luận điểm đúng, đâu là thủ thuật đánh tráo khái niệm. Đây không phải là khủng hoảng thông tin, mà là khủng hoảng năng lực xử lý thông tin.
Ảnh minh họa
Có ba nguyên nhân chính dẫn đến nghịch lý này:
Thứ nhất, sự bội thực của tin tức không đi kèm với thời gian tiêu hóa tri thức. Trong dòng chảy mạng xã hội, tin tức bị nén lại dưới dạng tiêu đề giật gân, video ngắn vài chục giây, biểu tượng cảm xúc thay cho suy nghĩ độc lập. Người tiếp nhận thông tin trở nên bị cuốn theo tốc độ thay vì chiều sâu, dẫn đến ảo giác rằng “biết nhiều” trong khi thực chất là “lướt qua”.
Thứ hai, thuật toán đang bóp méo quá trình tiếp nhận tri thức. Mỗi người ngày càng bị nhốt trong “buồng vọng” – chỉ nhìn thấy những nội dung hợp với quan điểm sẵn có của mình. Càng đọc một chiều, càng nghĩ mình đúng, càng mất đi năng lực phản biện. Kết quả là hiểu biết bị lệch hướng, bị cá nhân hóa đến mức cực đoan.
Thứ ba, giáo dục truyền thống chưa chuẩn bị đủ kỹ năng tiếp nhận thông tin cho người học. Trong khi chương trình học còn nặng kiến thức ghi nhớ, thì ngoài xã hội đã thay đổi cách tiếp cận tri thức. Người trẻ học giỏi nhưng thiếu kỹ năng tra cứu đúng, kiểm chứng thông tin, phân tích dữ kiện – những điều cốt lõi để làm chủ trong thời đại số.
Chính vì vậy, “biết nhiều” ngày nay không còn là chỉ số thể hiện trí tuệ. Quan trọng hơn là biết cách chọn lọc, biết đặt câu hỏi, và biết từ chối thông tin sai lệch. Nếu không, người tiếp nhận sẽ trở thành nạn nhân của chính luồng thông tin mà họ tin là “sự thật”.
Giải pháp không nằm ở việc hạn chế thông tin. Giải pháp là nâng cao năng lực hiểu biết xã hội thông qua giáo dục tư duy phản biện, kỹ năng số và thái độ văn hóa với tri thức. Trường học không thể dạy học sinh như thể các em sống trong thế giới sách giáo khoa – mà phải dạy như thể các em đang sống giữa rừng dữ liệu, cần được dẫn lối.
Bên cạnh đó, truyền thông chính thống phải thay đổi cách làm nội dung. Không chỉ đưa tin nhanh mà cần tạo sản phẩm giải thích, phản biện, lý giải nguồn gốc vấn đề – giúp người đọc hiểu đúng, hiểu đủ, chứ không chỉ “biết cho có biết”. Nếu không làm chủ được luồng thông tin sâu, người dân sẽ tiếp tục bị cuốn trôi bởi những thứ nông cạn nhưng hấp dẫn.
Cuối cùng, người dân – đặc biệt là giới trẻ – cần được khơi dậy tinh thần ham học đúng nghĩa, nghĩa là không phải biết mọi thứ, mà là không dễ hài lòng với những gì mình vừa đọc. Xã hội không cần thêm người phát ngôn bốc đồng, mà cần thêm người dám hoài nghi cái sai và tìm kiếm cái đúng đến cùng.
Thông tin nhiều chưa chắc đã khiến xã hội thông thái hơn. Chỉ khi đi qua lớp lọc của lý trí, đạo đức và tư duy phản biện, thì thông tin mới trở thành hiểu biết. Nếu không, chúng ta sẽ sống giữa biển dữ liệu mà vẫn lạc lối trong hoang mạc nhận thức.
