Việt Nam làm gì để bảo vệ nền kinh tế sáng tạo trong kỷ nguyên AI?

Quyền sao chép đang chịu tác động mạnh mẽ từ sự bùng nổ của Trí tuệ Nhân tạo (AI) và thói quen coi nội dung số là miễn phí. Vì vậy việc nâng cao nhận thức xã hội và hoàn thiện khung pháp lý được coi là yếu tố then chốt để Việt Nam xây dựng nền kinh tế sáng tạo bền vững.

Ngày 22 và 23/10 vừa qua, tại TP.HCM, Hiệp hội Quyền sao chép Việt Nam (VIETRRO) phối hợp với Liên đoàn Quốc tế các tổ chức Quyền sao chép (IFRRO) đã tổ chức Hội thảo quốc tế “Xây dựng nền kinh tế sáng tạo: Thúc đẩy thực thi Quyền sao chép tại Việt Nam”. Hội thảo đã phơi bày những thách thức lớn mà Việt Nam đang đối mặt trong việc bảo hộ tài sản trí tuệ.

Phát biểu tại hội thảo, ông Hoàng Trọng Quang, Chủ tịch Hiệp hội Quyền sao chép Việt Nam, chỉ rõ tình trạng xâm phạm quyền tác giả rất phổ biến, đặc biệt là sao chép số và sử dụng bất hợp pháp trên mạng. Một trong những bất cập cốt lõi là Điều 25 của Luật Sở hữu trí tuệ về giới hạn quyền tác giả (miễn xin phép, miễn trả tiền) trong một số trường hợp cụ thể. Ông Quang cho rằng điều khoản ngoại lệ này quá rộng, dễ bị lợi dụng dưới danh nghĩa “trích dẫn hợp lý” hoặc “mục đích giảng dạy”, tạo khe hở cho việc "lách luật" trong thời đại Internet.

 Toàn cảnh hội thảo

Bên cạnh đó, gốc rễ của vấn đề còn nằm ở nhận thức xã hội: nhiều người xem nội dung số là miễn phí, hiển nhiên, chưa đặt vấn đề xin phép, trả tiền. Hệ quả là thị trường bản quyền tại Việt Nam chưa phát triển mạnh theo mô hình kinh tế bản quyền bền vững. Theo thống kê, tình trạng sao chép tài liệu và xuất bản phẩm trái phép vẫn chiếm tỷ lệ rất cao, đặc biệt trong môi trường học đường và số hóa tài liệu. Thực tiễn xử lý vi phạm hiện nay thường chỉ tập trung vào bản in, băng đĩa mà ít khi tiếp cận vi phạm trong không gian mạng hoặc xuyên quốc gia, khiến việc sao chép/tái sử dụng nội dung (upload, download, share) diễn ra hàng ngày, rất khó kiểm soát triệt để.

Những tổn thất kinh tế do vi phạm bản quyền số không chỉ làm giảm thu nhập của tác giả mà còn ảnh hưởng trực tiếp tới sức sáng tạo của xã hội, ngân sách thuế và sức cạnh tranh của doanh nghiệp nội dung hợp pháp.

Quyền sao chép đang chịu tác động mạnh mẽ từ sự bùng nổ của Trí tuệ Nhân tạo (AI) và thói quen coi nội dung số là miễn phí.

Trước những thách thức này, các chuyên gia đã đề xuất những giải pháp mang tính đột phá và đồng bộ.

Ông Quang đề xuất một loạt giải pháp kỹ thuật và pháp lý: hoàn thiện hệ thống văn bản pháp luật để bịt kín các khe hở, thành lập Trung tâm giám định bản quyền số, đào tạo chuyên gia pháp y số và ứng dụng công nghệ blockchain để kết nối với các tiêu chuẩn toàn cầu, củng cố hệ thống bảo hộ.

Luật sư Phan Vũ Tuấn, Phó Chủ tịch Hội Sở hữu trí tuệ TP.HCM, nhấn mạnh rằng Việt Nam đang đứng trước cơ hội lớn để tận dụng sở hữu trí tuệ như một nguồn lực phát triển. Dự thảo Luật Sở hữu trí tuệ (sửa đổi) đang được cập nhật, hướng tới nâng cao hiệu quả bảo hộ, thúc đẩy sáng tạo và khai thác giá trị kinh tế của tài sản trí tuệ trong thời kỳ chuyển đổi số. Hướng đi sắp tới cần tập trung vào xây dựng khung pháp lý không chỉ bảo vệ người sáng tạo mà còn khuyến khích đổi mới.

Từ kinh nghiệm quốc tế, ông James Bennett, Trưởng phòng Quan hệ Quyền lợi, Trung tâm Cấp phép Bản quyền và quyền Sao chép Anh (CLA), chia sẻ về mô hình cấp phép tập thể tự nguyện đã vận hành hơn 40 năm tại Vương quốc Anh, góp phần giúp ngành công nghiệp sáng tạo của Anh đạt giá trị 126 tỉ bảng Anh, chiếm 5,7% nền kinh tế.

Đặc biệt, CLA cùng hai cơ quan khác tại Anh đã công bố kế hoạch ra mắt Giấy phép đào tạo AI tạo sinh vào tháng 4/2025. Đây là một giải pháp cấp phép tập thể có thể lựa chọn, có thể mở rộng, nhằm đảm bảo thù lao cho các nhà sản xuất và tác giả, đồng thời cung cấp cho các nhà phát triển AI sự chắc chắn về tính pháp lý cần thiết để sử dụng nội dung đào tạo ngôn ngữ các mô hình.

Kinh nghiệm này là bài học quý giá cho Việt Nam. Để thúc đẩy thực thi quyền sao chép và xây dựng nền kinh tế sáng tạo lành mạnh, cần đồng thời nâng cao nhận thức xã hội về quyền sao chép và hoàn thiện khung pháp lý về sở hữu trí tuệ. Bên cạnh đó, việc xây dựng cơ chế phối hợp 4 bên: Cục Bản quyền - Công an mạng - Tòa án – CMO (tổ chức đại diện tập thể quyền sao chép) với quy trình chuẩn hóa là điều kiện tiên quyết để đảm bảo pháp luật được thực thi hiệu quả trên môi trường số.