Bảo vệ bản quyền trong kỷ nguyên AI: Lộ trình và thách thức của ngành xuất bản Việt Nam

Trong bối cảnh trí tuệ nhân tạo (AI) đang định hình lại cách chúng ta sáng tạo và tiếp cận tri thức, việc bảo vệ bản quyền trở thành một vấn đề cấp thiết, đặc biệt đối với ngành xuất bản.

Những tranh cãi nảy lửa về việc các tập đoàn công nghệ sử dụng sách của tác giả để huấn luyện AI mà không đảm bảo quyền lợi chính đáng đã và đang thu hút sự quan tâm lớn từ giới xuất bản. Đây cũng là một trong những nội dung trọng tâm tại Diễn đàn Xuất bản số Việt Nam 2025 (DPS 2025) vừa diễn ra.

Quyền tác giả: Nguyên tắc cốt lõi không thể xâm phạm

Bà Phạm Thị Kim Oanh, Phó cục trưởng Cục Bản quyền tác giả Việt Nam, thuộc Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch, khẳng định nguyên tắc cốt lõi của quyền tác giả là quyền dân sự. Theo đó, tác giả và chủ sở hữu có toàn quyền quyết định việc cho phép hay không cho phép khai thác, sử dụng tác phẩm của mình, trừ những trường hợp giới hạn hoặc ngoại lệ đã được pháp luật quy định.

Cụ thể, hệ thống pháp luật Việt Nam đã nêu rõ các điều khoản về giới hạn và ngoại lệ trong sử dụng tác phẩm tại các Điều 25, 25a, 26, 32 và 33 của Luật Sở hữu trí tuệ, cùng một số nội dung liên quan tại khoản 3 các Điều 29, 30, 31. Các quy định này chỉ rõ những trường hợp được phép sử dụng tác phẩm mà không cần xin phép hoặc trả tiền bản quyền, ví dụ như sử dụng cho mục đích nghiên cứu, giáo dục phi lợi nhuận, trích dẫn hợp lý, hay thông tin báo chí.

"Ngoài những trường hợp ngoại lệ đã được luật hóa, bất kỳ cá nhân hay tổ chức nào muốn khai thác, sử dụng tác phẩm của người khác đều phải tuân thủ nguyên tắc xin phép và thực hiện đầy đủ nghĩa vụ trả tiền bản quyền," bà Phạm Thị Kim Oanh chia sẻ.

Khung pháp lý hiện hành và bước tiến trong môi trường số

Khung pháp lý về bản quyền tại Việt Nam đã có những bước cập nhật đáng kể để theo kịp sự phát triển của công nghệ. Đặc biệt, Nghị định số 17/2023/NĐ-CP ngày 26/4/2023 đã cụ thể hóa nhiều nội dung của Luật Sở hữu trí tuệ sửa đổi và bổ sung, nhằm tăng cường bảo vệ quyền của tác giả trong môi trường số.

Ngoài ra, việc Việt Nam đã tham gia 8/9 điều ước đa phương về bản quyền là một nền tảng pháp lý vững chắc. Điều này cho phép giải quyết các tranh chấp bản quyền phát sinh từ môi trường trực tuyến, đặc biệt là những vấn đề liên quan đến dữ liệu huấn luyện AI đang gây tranh cãi hiện nay.

Từ góc nhìn chuyên sâu của mình, bà Phạm Thị Kim Oanh cho biết ngay cả Tổ chức Sở hữu trí tuệ Thế giới (WIPO) cũng đang tổ chức nhiều phiên thảo luận để tìm kiếm giải pháp hài hòa giữa quyền của tác giả và nhu cầu phát triển công nghệ. Tuy nhiên, cho đến khi có những quy định pháp lý mới được ban hành, việc sử dụng dữ liệu để huấn luyện AI vẫn phải tuân thủ đúng theo Luật Sở hữu trí tuệ hiện hành của Việt Nam.

Bà Phạm Thị Kim Oanh khẳng định một cách mạnh mẽ: "Việc thúc đẩy sáng tạo trong thời đại AI là cần thiết, nhưng không được đánh đổi bằng việc vi phạm quyền tác giả. Chúng ta cần có một cơ chế hài hòa, trong đó công nghệ phát triển nhưng quyền sáng tạo vẫn được tôn trọng và bảo vệ tuyệt đối".

Để khuyến khích sự sáng tạo của tác giả trong kỷ nguyên AI, việc nghiên cứu và xây dựng một hành lang pháp lý về bản quyền chi tiết, rõ ràng là vô cùng cần thiết. Điều này không chỉ bảo vệ quyền lợi chính đáng của những người làm sáng tạo mà còn tạo ra một môi trường công bằng, thúc đẩy sự phát triển bền vững của ngành xuất bản trong tương lai.