Chính phủ số tại châu Phi: Cuộc cách mạng từ "lục địa đen"

Chính phủ số hay Chính phủ điện tử tại châu Phi không chỉ là việc đưa giấy tờ lên mạng mà còn là câu chuyện về sinh tồn, sự minh bạch và là công cụ đắc lực để giải quyết các vấn đề cốt lõi như đói nghèo, tham nhũng và tiếp cận dịch vụ công.

Trong thập kỷ qua, châu Phi đã trở thành một trong những khu vực thú vị nhất thế giới về đổi mới kỹ thuật số. Không còn bị trói buộc bởi những hệ thống hành chính quan liêu cũ kỹ, nhiều quốc gia tại lục địa này đang thực hiện những cú "nhảy vọt" ấn tượng, chuyển thẳng từ việc thiếu hạ tầng sang áp dụng các giải pháp công nghệ tiên tiến.

Chính phủ số hay Chính phủ điện tử tại Châu Phi không chỉ là việc đưa giấy tờ lên mạng mà còn là câu chuyện về sinh tồn, sự minh bạch và là công cụ đắc lực để giải quyết các vấn đề cốt lõi như đói nghèo, tham nhũng và tiếp cận dịch vụ công.

Châu Phi sở hữu dân số trẻ nhất thế giới, với độ tuổi trung bình là 19. Thế hệ này cần sự nhanh chóng, minh bạch và tiện lợi mà các bộ máy hành chính truyền thống không thể đáp ứng. Thêm vào đó, sự bùng nổ của điện thoại di động là chất xúc tác quan trọng nhất cho việc áp dụng Chính phủ số. Ở châu Phi, cơ sở hạ tầng Internet băng thông rộng (cáp quang) còn hạn chế ở nhiều vùng nông thôn nhưng mạng di động (3G/4G) lại phủ sóng rộng khắp. Do đó, mô hình chính phủ số ở châu Phi mang một đặc thù rất riêng là mobile-first (ưu tiên di động).

Theo báo cáo của GSMA, số lượng người dùng Internet di động ở khu vực châu Phi cận Sahara dự kiến sẽ đạt gần 500 triệu người vào năm 2025. Đây là nền tảng hạ tầng quan trọng nhất để triển khai các dịch vụ công trực tuyến.

Những điểm sáng trên bản đồ số hóa

Không phải quốc gia nào cũng phát triển đồng đều, nhưng châu Phi có những "ngọn hải đăng" dẫn đường, chứng minh rằng quyết tâm chính trị kết hợp với công nghệ là hoàn toàn phù hợp, có thể thay đổi vận mệnh quốc gia.

Rwanda: "Singapore của Châu Phi"

Rwanda là ví dụ điển hình nhất về sự chuyển mình thần tốc. Sau thảm họa diệt chủng năm 1994, quốc gia này đã xây dựng lại từ đống tro tàn với tầm nhìn trở thành trung tâm công nghệ của khu vực.

Nền tảng Irembo đã trở thành “trái tim” của chính phủ số Rwanda. Ra mắt năm 2015, Irembo cho phép người dân tiếp cận hơn 100 dịch vụ công trực tuyến, từ đăng ký khai sinh, xin giấy phép lái xe đến nộp thuế đất...

Irembo đã giúp giảm thiểu nạn hối lộ vặt (do người dân không cần gặp trực tiếp công chức) và tiết kiệm hàng triệu giờ lao động mỗi năm. Nhằm giải quyết vấn đề người dân không có smartphone, Rwanda đã triển khai mạng lưới các "đại lý Irembo" - những người trung gian được trang bị thiết bị để giúp người dân thực hiện thủ tục.

Kenya: Thung lũng Silicon Savannah

Kenya nổi tiếng thế giới với hệ thống thanh toán qua di động M-Pesa. Chính phủ Kenya đã tận dụng hạ tầng thanh toán này để xây dựng cổng dịch vụ công eCitizen. Với dịch vụ này, người dân Kenya có thể nộp đơn xin hộ chiếu, visa, đăng ký kinh doanh và trả phí ngay tức thì qua ví điện tử trên điện thoại "cục gạch" mà không cần tài khoản ngân hàng.

Sự tích hợp giữa công nghệ tài chính và công nghệ chính phủ tại Kenya đã trở thành bài học lớn cho thế giới.

Togo: Trợ cấp thông minh thời COVID-19

Một ví dụ xuất sắc về tính ứng dụng thực tiễn là chương trình Novissi của Togo. Trong đại dịch COVID-19, thay vì phân phát tiền mặt thủ công dễ gây thất thoát và lây lan dịch bệnh, chính phủ Togo đã sử dụng trí tuệ nhân tạo (AI) và dữ liệu vệ tinh để xác định những khu vực nghèo nhất. Họ chuyển tiền trợ cấp trực tiếp vào ví điện tử của người dân dựa trên dữ liệu cử tri và dữ liệu di động. Hệ thống này hoạt động hoàn toàn tự động, nhanh chóng và đến đúng đối tượng cần được giúp đỡ nhất.

Lợi ích cốt lõi của chuyển đổi số chính phủ

Việc số hóa chính phủ tại châu Phi mang lại ba lợi ích vĩ mô không thể phủ nhận.

Đầu tiên phải kể đến là giúp tăng cường nguồn thu ngân sách. Việc thu thuế thủ công thường đi kèm với thất thoát lớn. Khi Tanzania số hóa hệ thống thu thuế, doanh thu của họ đã tăng vọt nhờ lấp được các lỗ hổng tham nhũng và sai sót.

Nhờ định danh số, hơn 500 triệu người châu Phi không có giấy tờ tùy thân chính thức khiến họ trở nên "vô hình" trước pháp luật và không thể mở tài khoản ngân hàng hay đi học. Nhờ các dự án căn cước công dân số (Digital ID) như NIMC ở Nigeria hay Huduma Namba ở Kenya mà hàng triệu dân đã được trao quyền công dân.

Hơn nữa, với hiệp định thương mại tự do lục địa châu Phi (AfCFTA) đang được triển khai, các nền tảng hải quan điện tử và cửa khẩu số "một cửa" đã giúp hàng hóa lưu thông nhanh hơn giữa các quốc gia, vốn nổi tiếng với thủ tục biên giới phức tạp.

Những thách thức và rào cản

Mặc dù bức tranh chính phủ số của châu Phi có nhiều điểm sáng, nhưng bóng tối của những thách thức vẫn còn rất lớn, trong đó rào cản lớn nhất là sự phân hóa kỹ thuật số giữa các quốc gia và giữa các vùng miền.

Về hạ tầng và năng lượng, châu Phi có hệ thống điện lưới không ổn định trong khi chính phủ số không thể không có điện. Tình trạng mất điện luân phiên ở các nước như Nam Phi hay Nigeria đã làm gián đoạn các hệ thống máy chủ và việc truy cập của người dân.

Ở châu Phi, chi phí Internet mặc dù đã giảm, nhưng giá cước dữ liệu di động vẫn thuộc hàng cao nhất thế giới so với thu nhập bình quân đầu người.

Về vấn đề dữ liệu và quyền riêng tư, khi các chính phủ thu thập lượng lớn dữ liệu sinh trắc học (vân tay, mống mắt) của người dân, mối lo ngại về bảo mật và giám sát trở nên cấp thiết. Nhiều quốc gia châu Phi vẫn chưa có luật bảo vệ dữ liệu cá nhân hoàn chỉnh. Tiềm ẩn nhiều nguy cơ bị tấn công mạng vào các cơ sở dữ liệu quốc gia trong khi năng lực phòng thủ mạng của nhiều nước còn yếu.

Hơn nữa, việc đào tạo lại đội ngũ công chức quen với giấy tờ để làm việc trên nền tảng số là một quá trình dài hơi và tốn kém.

Hướng tới năm 2030

Tương lai của chính phủ số tại châu Phi sẽ được định hình bởi các xu hướng công nghệ mới nổi và sự hợp tác khu vực. Với sự bùng nổ của AI, các chính phủ sẽ ứng dụng AI nhiều hơn trong nông nghiệp như dự báo thời tiết, sâu bệnh cho nông dân...

Hiện nay, Ethiopia đang thử nghiệm sử dụng blockchain trong giáo dục để quản lý bằng cấp, ngăn chặn bằng giả. Công nghệ này cũng có tiềm năng lớn trong quản lý đất đai, một vấn đề nhức nhối tại nhiều nước châu Phi. Vùng đất này hiện cũng đang nỗ lực giảm sự phụ thuộc vào các gã khổng lồ công nghệ nước ngoài, bằng cách xây dựng các trung tâm dữ liệu ngay tại lục địa để lưu trữ dữ liệu của người dân.

Chính phủ số tại châu Phi không chỉ là một xu hướng thời thượng mà là một mệnh lệnh cấp thiết để phát triển. Dù xuất phát điểm thấp hơn so với châu Âu hay bắc Mỹ, nhưng chính sự thiếu hụt các hệ thống cũ kỹ lại cho phép châu Phi tự do sáng tạo những mô hình quản trị mới, linh hoạt và phù hợp với bối cảnh địa phương.

Từ những ki-ốt Irembo ở Rwanda đến ví điện tử M-Pesa ở Kenya, châu Phi đang chứng minh rằng, công nghệ có thể mang lại phẩm giá và sự tiện lợi cho người dân như thế nào. Con đường phía trước còn nhiều chông gai về hạ tầng và pháp lý nhưng hướng đi đã rõ ràng: Một châu Phi kết nối, minh bạch và hiệu quả hơn./.