Đột phá cơ chế tài chính: Thúc đẩy khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo Việt Nam

Nghị định 265/2025/NĐ-CP chính thức có hiệu lực từ ngày 14/10/2025 mở ra một thời kỳ mới cho hoạt động khoa học, Công nghệ và đổi mới sáng tạo tại Việt Nam.

Ngày 14/10/2025, Chính phủ đã ban hành Nghị định số 265/2025/NĐ-CP hướng dẫn thi hành Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo (KHCN&ĐMST), tạo hành lang pháp lý toàn diện nhằm tháo gỡ nút thắt về cơ chế tài chính, khơi thông nguồn lực và thúc đẩy hệ sinh thái đổi mới.

Đây được xem là bước ngoặt chiến lược, đánh dấu nỗ lực chuyển từ cơ chế hỗ trợ phân tán, cứng nhắc sang cơ chế tài chính linh hoạt, hiệu quả, khuyến khích sự tham gia mạnh mẽ hơn của doanh nghiệp, viện nghiên cứu, trường đại học và khu vực tư nhân vào hoạt động KHCN&ĐMST.

Tầm nhìn chiến lược và kế hoạch hóa bài bản

Một trong những điểm đổi mới căn bản của Nghị định là thiết lập khung kế hoạch hóa thống nhất và dài hạn cho phát triển KHCN&ĐMST.

Theo đó, chiến lược phát triển KHCN&ĐMST quốc gia sẽ được xây dựng dựa trên chiến lược phát triển kinh tế - xã hội trong từng giai đoạn, đảm bảo tính đồng bộ, gắn kết giữa mục tiêu nghiên cứu - ứng dụng với nhu cầu thực tế của nền kinh tế.

Nghị định số 265/2025/NĐ-CP hướng dẫn thi hành Luật Khoa học, Công nghệ và Đổi mới sáng tạo (KHCN&ĐMST), tạo hành lang pháp lý toàn diện nhằm tháo gỡ nút thắt về cơ chế tài chính, khơi thông nguồn lực và thúc đẩy hệ sinh thái đổi mới.

Bộ Khoa học và Công nghệ (KH&CN) đóng vai trò đầu mối xây dựng chiến lược tổng thể, phối hợp với các bộ, ngành và địa phương để trình Thủ tướng Chính phủ ban hành. Trên cơ sở này, các kế hoạch 5 năm về KHCN&ĐMST được triển khai thống nhất từ trung ương đến địa phương, song song với kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội.

Điểm đặc biệt là quá trình lập kế hoạch không chỉ dựa vào các dự báo vĩ mô hay xu thế công nghệ quốc tế mà còn xuất phát từ nhu cầu thị trường, doanh nghiệp và xã hội, từ đó giúp định hướng nguồn lực đầu tư vào những lĩnh vực có khả năng ứng dụng thực tiễn cao, phù hợp với yêu cầu phát triển của các ngành và vùng kinh tế trọng điểm.

Cùng với đó, cơ cấu ngân sách nhà nước (NSNN) cho KHCN&ĐMST sẽ được xác định rõ ràng, bao gồm cả chi đầu tư và chi thường xuyên, nhằm đảm bảo tính khả thi của các kế hoạch đã đề ra.

Trước đây, NSNN cho KH&CN còn chịu ràng buộc bởi nhiều quy định cứng nhắc, khiến nhiều ý tưởng, dự án khó được triển khai hiệu quả. Nghị định 265 đã đột phá trong cơ chế phân bổ và sử dụng NSNN, thiết lập cơ cấu ngân sách đa chiều, rõ ràng và minh bạch.

Cơ cấu NSNN theo nhiều cấp độ: Theo cấp ngân sách (Trung ương và địa phương); Theo cấp quản lý (phân định nhiệm vụ cấp quốc gia, cấp đặc biệt và cấp bộ/ngành, địa phương); Theo tính chất chi (gồm chi đầu tư phát triển và chi sự nghiệp thường xuyên); Theo lĩnh vực hoạt động (phân bổ cho 5 lĩnh vực trọng tâm, từ nghiên cứu cơ bản đến khởi nghiệp và dịch vụ KH&CN); Theo cơ chế triển khai (áp dụng linh hoạt hình thức Nhà nước đặt hàng, tài trợ hoặc hợp tác công - tư).

Cách tiếp cận này giúp việc lập dự toán và phân bổ nguồn vốn trở nên công khai, minh bạch, tránh dàn trải, đồng thời đảm bảo ngân sách được rót vào đầy đủ các mắt xích của chuỗi giá trị đổi mới sáng tạo - từ nghiên cứu cơ bản, nghiên cứu ứng dụng, phát triển công nghệ đến khởi nghiệp và thương mại hóa sản phẩm.

Mở rộng toàn diện nội dung chi ngân sách

Nghị định 265 không chỉ tăng quy mô chi, mà còn mở rộng nội dung và cách thức sử dụng ngân sách.

Về chi đầu tư phát triển: Ngoài hạ tầng nghiên cứu, ngân sách còn được dùng để cấp vốn điều lệ cho các quỹ đầu tư mạo hiểm quốc gia và địa phương - công cụ quan trọng để “mồi” vốn nhà nước, thu hút đầu tư tư nhân vào các dự án công nghệ có rủi ro cao nhưng tiềm năng lớn. Nhà nước cũng có thể hỗ trợ trực tiếp doanh nghiệp phát triển công nghệ chiến lược.

Nghị định số 265/2025/NĐ-CP không chỉ tăng quy mô chi, mà còn mở rộng nội dung và cách thức sử dụng ngân sách. Nguồn: Tạp chí Công Thương.

Về chi sự nghiệp KHCN: Cho phép mua trực tiếp công nghệ, thiết bị, sản phẩm từ nước ngoài phục vụ giải mã công nghệ. Tăng chi cho phát triển năng lực con người: hỗ trợ nhà khoa học trẻ, tài năng, tham dự hội thảo quốc tế, nghiên cứu sau tiến sĩ, đào tạo ngắn hạn ở nước ngoài. Hỗ trợ chi phí chuyển giao công nghệ, mua bản quyền, thuê thiết bị thử nghiệm, thuê chuyên gia tư vấn, kiểm nghiệm - chứng nhận sản phẩm theo tiêu chuẩn quốc tế. Hỗ trợ hệ sinh thái đổi mới sáng tạo: tổ chức diễn đàn, sự kiện khởi nghiệp, truyền thông, kết nối mạng lưới trong và ngoài nước.

Điểm nhấn quan trọng là nguồn lực công không chỉ tập trung cho nghiên cứu thuần túy, mà hỗ trợ cả quá trình ứng dụng, thương mại hóa và khởi nghiệp sáng tạo, tạo môi trường thuận lợi để ý tưởng khoa học trở thành sản phẩm thực tế.

Doanh nghiệp ở vị trí trung tâm hệ sinh thái đổi mới

Doanh nghiệp được xem là động lực chính của đổi mới sáng tạo. Vì vậy, Nghị định 265 đã mở rộng quyền chủ động và khuyến khích mạnh mẽ khu vực tư đầu tư vào nghiên cứu và phát triển (R&D). Đối với doanh nghiệp nhà nước, Quỹ phát triển KH&CN được phép sử dụng cho: Thực hiện các nhiệm vụ nghiên cứu, mua sắm thiết bị, bản quyền công nghệ, đào tạo nhân lực và hợp tác với viện, trường. Đối với mọi doanh nghiệp, các khoản chi cho R&D và ĐMST được tính vào chi phí được trừ khi tính thuế thu nhập doanh nghiệp, bao gồm: Lương nhân viên nghiên cứu, nguyên vật liệu, khấu hao tài sản cố định, phí bản quyền, chi đào tạo trong và ngoài nước.

Nhờ quy định này, doanh nghiệp có cơ sở pháp lý vững chắc để tăng chi đầu tư vào nghiên cứu - đổi mới, đồng thời giảm gánh nặng tài chính thông qua ưu đãi thuế.

Kiện toàn các quỹ quốc gia - “Nguồn vốn” cho nghiên cứu và sáng tạo

Một điểm then chốt khác của Nghị định 265 là tái cấu trúc và tăng quyền chủ động cho các quỹ tài chính quốc gia về KHCN&ĐMST:

Quỹ Phát triển KH&CN Quốc gia (NAFOSTED) tập trung vào tài trợ, đặt hàng nghiên cứu cơ bản và ứng dụng, hoạt động theo nguyên tắc minh bạch, cạnh tranh, chuẩn quốc tế, đặc biệt ưu tiên các nhà khoa học trẻ.

Quỹ Đổi mới Công nghệ Quốc gia (NATIF) hỗ trợ các dự án chuyển giao, đổi mới công nghệ, phát triển hệ sinh thái ĐMST, khởi nghiệp và thương mại hóa sản phẩm công nghệ, với các công cụ linh hoạt như tài trợ, cho vay ưu đãi và hỗ trợ lãi suất.

Song song đó, các bộ, ngành và địa phương được phép thành lập Quỹ phát triển KHCN&ĐMST riêng, tạo nên mạng lưới quỹ đa tầng, đa cấp, giúp huy động nguồn lực xã hội rộng rãi hơn.

Tác động kỳ vọng - Mở đường cho giai đoạn cất cánh mới

Nghị định 265/2025/NĐ-CP không chỉ là một văn bản hành chính, mà là gói giải pháp chính sách tổng thể, thể hiện quyết tâm mạnh mẽ của Chính phủ trong việc đưa KHCN&ĐMST trở thành động lực trung tâm của tăng trưởng quốc gia. Với cơ chế tài chính thông thoáng, rõ ràng và ưu tiên cho thực tiễn, Nghị định được kỳ vọng: Khơi thông nguồn vốn công - tư cho hoạt động R&D và thương mại hóa công nghệ; Tạo động lực mới cho các viện nghiên cứu, trường đại học, doanh nghiệp ĐMST; Hình thành hệ sinh thái tài chính hỗ trợ ĐMST từ trung ương đến địa phương; Tăng khả năng tiếp cận công nghệ mới, rút ngắn khoảng cách công nghệ với các quốc gia tiên tiến; Tăng cường năng lực cạnh tranh quốc gia trong bối cảnh chuyển đổi số và kinh tế tri thức.

Việc Nghị định 265/2025/NĐ-CP chính thức có hiệu lực từ ngày 14/10/2025 mở ra một thời kỳ mới cho hoạt động KHCN&ĐMST tại Việt Nam. Đây là sự thay đổi mang tính cấu trúc, chuyển từ cơ chế quản lý hành chính sang cơ chế tài chính năng động, lấy doanh nghiệp làm trung tâm, nguồn lực công làm chất xúc tác và ĐMST làm động lực tăng trưởng.

Tuy nhiên, để những cơ chế này phát huy hiệu quả, đòi hỏi sự vào cuộc quyết liệt của các bộ, ngành, địa phương, cùng sự chủ động của cộng đồng khoa học và doanh nghiệp. Khi các dòng vốn được phân bổ đúng chỗ, chính sách được thực thi hiệu quả, Việt Nam hoàn toàn có thể kỳ vọng vào một hệ sinh thái ĐMST năng động, đóng góp quan trọng vào mục tiêu phát triển nhanh và bền vững của đất nước trong những thập niên tới./.