Gỡ 'nút thắt' trong bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ để giải phóng sáng tạo

Quy trình rườm rà, chi phí cao và nhận thức hạn chế khiến việc bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ trở thành rào cản lớn cho đổi mới sáng tạo tại Việt Nam.

Việc bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ đang trở thành "điểm nghẽn" lớn cản trở quá trình đổi mới sáng tạo tại Việt Nam. Thực tế này khiến nhiều nhà khoa học và doanh nghiệp phải băn khoăn khi muốn thương mại hóa các sản phẩm, giải pháp công nghệ của mình.

Thống kê từ Cục Sở hữu trí tuệ cho thấy một con số đáng báo động: năm 2023, tới 63% hồ sơ sáng chế bị từ chối do công bố quốc tế trước khi nộp đơn. Con số này phản ánh một thực tế đáng lo ngại về nhận thức và cách tiếp cận của cộng đồng khoa học Việt Nam đối với việc bảo vệ tài sản trí tuệ.

Vấn đề này trở nên nghiêm trọng hơn khi xét đến tầm quan trọng của sở hữu trí tuệ trong thời đại kinh tế tri thức. Theo Phó Giáo sư Nguyễn Minh Tân, hệ thống sở hữu trí tuệ tạo động lực cho đổi mới sáng tạo bằng cách cho phép nhà khoa học độc quyền khai thác phát minh trong 15-20 năm. Sau khi xác lập quyền sở hữu trí tuệ, nhà khoa học có thêm công cụ để thương mại hóa kết quả nghiên cứu dưới nhiều hình thức: bán sáng chế, hợp đồng chuyển giao quyền sử dụng hay thành lập doanh nghiệp.

Thế nhưng, khoảng cách giữa lý thuyết và thực tế vẫn rất lớn. Nhiều nhà khoa học cho rằng họ phải đầu tư nhiều năm nghiên cứu, thử nghiệm, công bố để tạo ra một sáng chế có tính mới và ứng dụng thực tiễn. Song khi thực hiện thủ tục đăng ký, trong thời gian chờ cấp bằng vẫn có thể bị các đối thủ sao chép sáng chế. Đây chính là nguyên nhân khiến các nhà khoa học chưa mặn mà với việc đăng ký bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ.

Các đại biểu tham quan triển lãm trưng bày các sản phẩm được bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ trong khuôn khổ Hội nghị Quản lý nhà nước về Sở hữu trí tuệ năm 2024 - Ảnh: VGP/Hoàng Giang

Doanh nghiệp khởi nghiệp "vướng víu" với sở hữu trí tuệ

Tình hình ở khối doanh nghiệp, đặc biệt là các startup, còn phức tạp hơn. Ông Đặng Xuân Trường, Giám đốc Công ty cổ phần Công nghệ cao Hachi Việt Nam, chia sẻ rằng đơn vị từng nhiều lần cân nhắc về việc đăng ký sở hữu trí tuệ cho một số giải pháp kỹ thuật và thiết kế trong nhà màng, hệ thống điều khiển khí hậu hay mô hình canh tác thông minh.

Tuy nhiên, với quy mô một doanh nghiệp nhỏ và nguồn lực hạn chế, Hachi gặp những rào cản nhất định. Chi phí và thời gian thực hiện thủ tục đăng ký sở hữu trí tuệ hiện còn khá cao và kéo dài. Điều này khiến doanh nghiệp khởi nghiệp như Hachi phải cân nhắc ưu tiên nguồn lực cho các hoạt động kinh doanh thiết yếu trước.

Vấn đề này phổ biến hơn nhiều người nghĩ. Theo ông Đàm Quang Thắng, Chủ tịch Hội đồng Cố vấn khởi nghiệp đổi mới sáng tạo quốc gia, hiện nay cứ 10 doanh nghiệp khởi nghiệp thì 6 doanh nghiệp gặp vướng mắc liên quan đến sở hữu trí tuệ. Nhiều công ty khởi nghiệp có mô hình kinh doanh tốt nhưng chưa quan tâm đúng mức đến vấn đề sở hữu trí tuệ, dẫn đến chưa thể thuyết phục nhà đầu tư rót vốn.

Bên cạnh mô hình kinh doanh, tài sản trí tuệ là một trong những yếu tố quan trọng tạo nên lợi thế cạnh tranh cho doanh nghiệp trong hệ sinh thái đổi mới sáng tạo. Nhận thức về sở hữu trí tuệ vẫn chưa được quan tâm đúng mức. Một trong những mục tiêu quan trọng của doanh nghiệp đổi mới sáng tạo là thoái vốn. Tuy nhiên, nếu thiếu chú trọng xác lập quyền sở hữu trí tuệ, doanh nghiệp sẽ gặp khó khăn trong việc thuyết phục nhà đầu tư mua lại với giá cao.

Quy trình thẩm định hồ sơ hiện tại còn rườm rà, phức tạp và chưa minh bạch. Các bên liên quan chưa thể tra cứu tình trạng hồ sơ trực tuyến, chưa có nền tảng trao đổi ý kiến thuận tiện giữa người nộp đơn và cơ quan thẩm định sáng chế trong quá trình thẩm định nội dung sáng chế. Đặc biệt, chưa có nền tảng số để các chủ sáng chế quản lý, nộp phí duy trì sáng chế một cách thuận lợi.

Thời gian thẩm định đơn đăng ký sáng chế kéo dài, mất nhiều thời gian để sản phẩm được công nhận quyền sở hữu trí tuệ. Việc đăng ký bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ vẫn gặp nhiều rủi ro, đặc biệt là chi phí đăng ký quốc tế cao gây khó khăn cho nhà khoa học nếu sản phẩm của họ chưa được áp dụng hoặc chưa chuyển giao sớm.

Tháo gỡ "nút thắt" để giải phóng tiềm năng sáng tạo

Để giải quyết những "điểm nghẽn" này, các chuyên gia đưa ra nhiều giải pháp tổng thể. Theo ông Trần Lê Hồng, Phó Cục trưởng Sở hữu trí tuệ (Bộ Khoa học và Công nghệ), để sở hữu trí tuệ trở thành động lực thật sự, cần thúc đẩy hơn nữa các hoạt động tư vấn, đào tạo, hỗ trợ xác lập, định giá và thương mại hóa quyền sở hữu trí tuệ, đặc biệt với doanh nghiệp khởi nghiệp, doanh nghiệp đổi mới sáng tạo và các doanh nghiệp nhỏ và vừa.

Việc cải thiện hệ thống thủ tục hành chính là ưu tiên hàng đầu. Cần xây dựng nền tảng số hoàn chỉnh cho phép tra cứu tình trạng hồ sơ trực tuyến, tạo điều kiện trao đổi thuận tiện giữa người nộp đơn và cơ quan thẩm định. Đồng thời, cần có hệ thống quản lý và nộp phí duy trì sáng chế một cách thuận lợi, giảm thiểu thời gian và chi phí cho người đăng ký.

Nhiều nhà đầu tư sẽ chậm chân rót vốn vào những sản phẩm có nguy cơ vi phạm sở hữu trí tuệ. Vì vậy, việc xác lập quyền sở hữu trí tuệ từ sớm sẽ giúp doanh nghiệp đàm phán với nhà đầu tư, góp phần tăng giá trị của doanh nghiệp một cách tối ưu.

Cần xây dựng các tổ chức trung gian như Viện Khoa học Sở hữu trí tuệ, Viện Định giá nhằm hỗ trợ doanh nghiệp trong việc xác lập và bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ. Các tổ chức này sẽ đóng vai trò cầu nối, giúp các nhà khoa học và doanh nghiệp tiếp cận dễ dàng hơn với các dịch vụ bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ.

Để khuyến khích nhà khoa học đăng ký bảo hộ sở hữu trí tuệ, cần tăng cường nhận thức về tầm quan trọng của bảo hộ độc quyền sáng chế. Đồng thời, cần thống nhất về quyền lợi cho các nhà khoa học trong thương mại hóa sản phẩm đã được xác lập quyền sở hữu trí tuệ qua các văn bản như Luật Khoa học và Công nghệ, Luật Chuyển giao công nghệ, Luật Sở hữu trí tuệ.

Giải pháp tổng thể đòi hỏi sự phối hợp giữa nhà khoa học, doanh nghiệp và cơ quan quản lý để tối ưu hóa vòng đời công nghệ từ phòng thí nghiệm đến thị trường. Cần xây dựng các mô hình liên kết hiệu quả giữa các viện nghiên cứu, trường đại học, doanh nghiệp và các tổ chức trung gian.

Quan trọng hơn cả, cần thay đổi tư duy của doanh nghiệp và nhà khoa học. Khi họ nhận ra giá trị kinh tế của sáng tạo, nhãn hiệu, kiểu dáng công nghiệp hay sáng chế sẽ chủ động hơn trong việc đầu tư, phát triển và bảo vệ tài sản trí tuệ của mình, từ đó nâng cao khả năng cạnh tranh và phát triển bền vững.

Đối với doanh nghiệp, cần nhận thức đầy đủ và có sự đầu tư tương xứng cho việc tạo lập, bảo hộ, quản lý, khai thác và bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ đối với tài sản trí tuệ của mình.

Thúc đẩy đăng ký bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ là một quá trình lâu dài, đòi hỏi sự thay đổi cả về chính sách, nguồn lực và nhận thức xã hội. Chỉ khi doanh nghiệp và nhà khoa học thật sự coi trọng tài sản trí tuệ của mình và mỗi ý tưởng đó đều được bảo vệ đúng cách, sáng tạo sẽ thật sự trở thành động lực phát triển bền vững.

Việt Nam đang đứng trước cơ hội lớn để chuyển mình thành nền kinh tế tri thức. Tuy nhiên, để thực hiện được mục tiêu này, việc tháo gỡ các "điểm nghẽn" trong bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ là nhiệm vụ cấp bách, đòi hỏi sự quyết tâm cao từ tất cả các bên liên quan.