Nhận diện rào cản để người dân vùng cao tiếp cận chuyển đổi số

Chuyển đổi số đang mở ra cơ hội phát triển toàn diện cho mọi vùng miền. Tuy nhiên, tại các khu vực miền núi, vùng sâu, vùng xa, người dân vẫn đang gặp không ít rào cản trong việc tiếp cận và thụ hưởng các tiện ích số. Nhận diện đúng và tháo gỡ những “điểm nghẽn” là điều kiện tiên quyết để công cuộc chuyển đổi số quốc gia thực sự toàn dân, toàn diện.

Khoảng cách số vẫn còn lớn

Tại xã Mường Tè (Lai Châu), anh Lỳ A Chớ cho biết: Mấy năm nay, nhà tôi có điện thoại thông minh, nhưng sóng yếu, mạng lúc có lúc không. Nhiều dịch vụ như nộp hồ sơ hành chính online hay thanh toán qua QR tôi chưa biết cách dùng, toàn phải xuống trung tâm xã nhờ cán bộ hướng dẫn.

Những người phụ nữ Mông, Pa Dí… bây giờ đã tự tin bán các sản phẩm nông sản qua mạng. (Ảnh: baodantoc.vn)

Câu chuyện của anh Chớ không phải là cá biệt. Ở nhiều địa phương vùng cao, hạ tầng viễn thông và trình độ công nghệ thông tin của người dân vẫn là rào cản lớn nhất. Theo số liệu của Bộ Thông tin và Truyền thông, tính đến cuối năm 2024, tỷ lệ hộ gia đình vùng sâu, vùng xa có truy cập Internet chỉ đạt khoảng 65%, thấp hơn nhiều so với mức trung bình cả nước trên 90%.

Bên cạnh đó, thiết bị đầu cuối còn hạn chế. Nhiều hộ gia đình vẫn dùng điện thoại phổ thông, hoặc điện thoại thông minh đời cũ, không đủ khả năng cài đặt và sử dụng các ứng dụng phục vụ chuyển đổi số. Điều này khiến việc phổ cập các nền tảng số đến từng người dân gặp khó khăn.

Thiếu kỹ năng số - rào cản mềm nhưng khó vượt

Nếu hạ tầng là rào cản vật chất, thì kỹ năng số lại là “nút thắt mềm” nhưng khó tháo gỡ.

Thực tế triển khai các dịch vụ công trực tuyến cho thấy, nhiều người dân, đặc biệt là người cao tuổi hoặc đồng bào dân tộc thiểu số, chưa quen sử dụng công nghệ. Họ sợ bấm sai, ngại thao tác. Có trường hợp cán bộ xã hướng dẫn nhiều lần mà bà con vẫn thích nộp hồ sơ giấy hơn.

Người dân vùng cao tiếp cận và làm quen với điện thoại thông minh. (Ảnh: cds.ubdt.gov.vn)

Những người dân này đang “thiếu kỹ năng” hoặc “ngại học cái mới” khi sử dụng các nền tảng số. Nhận thức sâu sắc: “Chuyển đổi số bắt đầu từ người dân, lấy người dân làm trung tâm, là chủ thể, là mục tiêu, động lực và là nguồn động lực của chuyển đổi số”- chính vì vậy mô hình tổ công nghệ số cộng đồng đã ra đời với sứ mệnh hỗ trợ người dân tiếp cận, sử dụng công nghệ số theo cách đơn giản, xuất phát từ nhu cầu tự nhiên, tạo ra giá trị thiết thực đối với người dân, đưa công nghệ số vào mọi ngõ ngách cuộc sống.

Tổ công nghệ số cộng đồng mang tính toàn dân, đặc trưng, là cách làm khác biệt của Việt Nam và làm tiền đề cho những cách làm quyết liệt, tạo kết quả đột phá về chuyển đổi số trong tương lai. Từ mô hình phát triển đơn lẻ tại địa phương, đến nay tổ công nghệ số cộng đồng đã hình thành một mạng lưới rộng khắp cả nước. Đến nay 100% xã, phường trên cả nước đã thành lập tổ công nghệ số cộng đồng với hơn 93.524 tổ công nghệ số cộng đồng cấp thôn, tổ dân phố, khu dân cư, khóm, ấp dân cư và 457.820 hình thành mạng lưới rộng khắp cả nước, hỗ trợ thiết thực, hiệu quả cho công tác chuyển đổi số quốc gia.

Điều này cho thấy công tác tuyên truyền, đào tạo kỹ năng số cơ bản vẫn cần được thực hiện thường xuyên, linh hoạt và gần gũi hơn với người dân.

Ngôn ngữ và tập quán sinh hoạt - yếu tố cần đặc biệt chú ý

Ở nhiều vùng cao, rào cản ngôn ngữ cũng là thách thức lớn.
‎Bà Vàng Thị Dợ, người dân xã Nậm Ban (Điện Biên) chia sẻ: Cán bộ nói nhiều về "dịch vụ công trực tuyến" hay "chuyển đổi số", nhưng tôi không hiểu hết. Nếu có video hướng dẫn bằng tiếng dân tộc thì sẽ dễ hơn.

Hiện nay, nhiều địa phương đã bước đầu thực hiện số hóa thông tin tuyên truyền bằng song ngữ hoặc tổ chức các lớp hướng dẫn bằng tiếng dân tộc, giúp người dân hiểu rõ hơn lợi ích của chuyển đổi số. Tuy nhiên, quy mô còn nhỏ và chưa đồng bộ.

Điều này cho thấy, chuyển đổi số không chỉ là câu chuyện của công nghệ mà còn là câu chuyện của văn hóa. Khi người dân cảm thấy ứng dụng số gần gũi, gắn liền với đời sống hàng ngày, họ mới chủ động tiếp nhận.

Thực tế đã có nhiều mô hình bà con ứng dụng công nghệ số trong đời sống như: biết livestream bán hàng nông sản (mật ong và măng khô..); dùng Zalo để kết nối thương lái; tra cứu giấy tờ đất qua cổng dịch vụ công… Những chuyển biến ấy, dù nhỏ, đang tạo nên làn sóng mới về “văn hóa số” vùng cao.

Hiện mô hình tổ công nghệ cộng đồng bao gồm cán bộ xã, đoàn viên thanh niên, giáo viên trẻ… có nhiệm vụ hướng dẫn người dân sử dụng dịch vụ công, thương mại điện tử, thanh toán số, đăng ký mã QR bán nông sản...

Tuy nhiên, các tổ này cũng đang gặp nhiều khó khăn như kinh phí hoạt động còn hạn chế, tài liệu hướng dẫn chưa phong phú, nhiều ứng dụng thay đổi nhanh nên phải tự học lại liên tục.

Các chuyên gia cho rằng, cần có chính sách hỗ trợ thường xuyên cho các lực lượng này, xem đây là “cầu nối” quan trọng giữa nhà nước và người dân trong hành trình số hóa. Để thu hẹp khoảng cách số, cần triển khai đồng bộ nhiều giải pháp:

Đầu tư hạ tầng viễn thông, phủ sóng 4G/5G đến 100% thôn bản: ‎Nhà nước và doanh nghiệp viễn thông cần phối hợp đẩy mạnh đầu tư hạ tầng mạng, có cơ chế hỗ trợ vùng khó khăn, ưu tiên lắp đặt trạm thu phát tín hiệu ở khu vực lõm sóng; Phổ cập kỹ năng số căn bản cho người dân.

Tổ chức các lớp học chuyển đổi số tại thôn bản, trường học, trung tâm văn hóa; lồng ghép nội dung chuyển đổi số vào các chương trình học và hoạt động cộng đồng; Xây dựng nội dung số “gần dân, dễ hiểu”. Cần có các video hướng dẫn bằng tiếng dân tộc, minh họa bằng tình huống thực tế (ví dụ: bán nông sản online, nộp hồ sơ đất đai qua mạng...).

Hỗ trợ thiết bị và gói cước ưu đãi: Các doanh nghiệp công nghệ, viễn thông có thể triển khai chương trình “Điện thoại thông minh cho vùng cao” hoặc gói data giá rẻ để khuyến khích người dân sử dụng Internet; Phát triển sản phẩm số phù hợp với đặc thù vùng miền.
‎Ví dụ: nền tảng thương mại điện tử hỗ trợ bán nông sản đặc sản địa phương; ứng dụng quản lý tổ hợp tác, hợp tác xã nhỏ...

Chuyển đổi số chỉ thành công khi mọi người dân đều có thể tiếp cận và hưởng lợi. ‎Mục tiêu không chỉ là xây dựng chính quyền điện tử hay kinh tế số, mà là xã hội số - nơi mỗi người dân, dù ở thành thị hay vùng cao, đều có cơ hội tham gia và phát triển./.