Sở hữu trí tuệ trong kỷ nguyên AI: Những thách thức to lớn khi luật phải chạy theo công nghệ

Trí tuệ nhân tạo (AI) đang len lỏi ngày càng sâu vào từng ngóc ngách của nhân loại và sự tác động của AI đang hiện diện ngày càng rõ trong ngành công nghiệp sáng tạo và công nghệ. Trong bối cảnh đó, các vấn đề về sở hữu trí tuệ trong kỷ nguyên AI cũng ngày càng được quan tâm.

Trí tuệ nhân tạo sáng tạo (AI) đang thay đổi các ngành công nghiệp sáng tạo và công nghệ với tốc độ chưa từng có. Mặc dù công nghệ AI có tiềm năng to lớn để mở ra cơ hội kinh doanh mới và nâng cao hiệu quả, nhưng nó cũng đặt ra những vấn đề nan giải khi Luật sở hữu trí tuệ hiện hành ở các quốc gia trên thế giới vẫn đang phải chạy theo sự phát triển bùng nổ của lĩnh vực công nghệ này.

AI đang thách thức các khung pháp lý sở hữu trí tuệ truyền thống như thế nào?

Trí tuệ nhân tạo làm mờ ranh giới giữa tác giả con người và máy móc, đặt ra câu hỏi về việc ai hoặc chủ thể nào nên được công nhận là tác giả hoặc nhà sáng chế hợp pháp. Sự mơ hồ này tạo ra những vấn đề lớn về sở hữu trí tuệ, bởi hầu hết các quy định hiện hành không công nhận tác giả phi nhân loại. Điều này khiến tòa án và các nhà lập pháp phải chật vật tìm cách phân bổ quyền lợi và trách nhiệm cho các sản phẩm đầu ra do AI tạo ra.

Các luật hiện hành về bản quyền, sáng chế và nhãn hiệu thường không giải quyết được tính chất đặc thù của nội dung do AI tạo ra. Ví dụ, Đạo luật Bản quyền Hoa Kỳ năm 1976 yêu cầu phải có tác giả là con người, trong khi luật sáng chế cũng đòi hỏi nhà sáng chế là cá nhân. Các sự kiện nổi bật như việc Văn phòng Bản quyền Hoa Kỳ từ chối đăng ký tác phẩm được tạo ra hoàn toàn bởi AI, hay tranh luận quốc tế về việc AI có thể được ghi nhận là nhà sáng chế trong đơn sáng chế (như trong các vụ kiện liên quan đến DABUS) đã nhấn mạnh rõ vùng xám pháp lý này.

Nội dung do AI tạo ra và vấn đề quyền sở hữu 

Ai sẽ là chủ sở hữu của nội dung do AI tạo ra – người dùng nhập lệnh, nhà phát triển xây dựng hệ thống, hay không thuộc về ai cả?

Các tác phẩm AI thường thiếu vắng tác giả con người rõ ràng, làm mờ đi khái niệm truyền thống về tác giả và quyền sở hữu. Như đã đề cập, các tác phẩm chỉ do AI tạo ra không đủ điều kiện để được bảo hộ bản quyền. Tuy nhiên, việc để những tác phẩm này rơi vào phạm vi công cộng lại làm dấy lên lo ngại về kiểm soát, ghi nhận và khai thác thương mại.

Một số chuyên gia và giới luật đã đề xuất các giải pháp “tạm thời” để thiết lập quyền sở hữu trí tuệ đối với tác phẩm AI. Một cách tiếp cận là đặt ra ngưỡng cho mức độ đóng góp của con người – nếu sự lựa chọn sáng tạo của người dùng đủ quan trọng, tác phẩm đó có thể được bảo hộ với người dùng là tác giả. Một cách khác là công nhận đồng tác giả, trong đó cả người dùng và nhà phát triển AI cùng chia sẻ quyền lợi, đặc biệt khi vai trò của nhà phát triển trong thiết kế AI được xem là thiết yếu cho quá trình sáng tạo. Tuy nhiên, vì vấn đề này vẫn còn quá mới, chưa có tiền lệ nào, nên luật pháp vẫn chưa ngã ngũ.

Luật sở hữu trí tuệ và AI: Bức tranh pháp lý hiện tại 

Các tòa án, nhà lập pháp và luật sư sở hữu trí tuệ trên toàn cầu đang phải đối mặt với những thách thức do AI đặt ra. Tại Mỹ, Tòa Phúc thẩm DC đã phán quyết rằng tác phẩm do AI tạo ra hoàn toàn, không có sự tham gia đáng kể của con người, thì không đủ điều kiện bảo hộ bản quyền. Văn phòng Sáng chế và Nhãn hiệu Hoa Kỳ (USPTO) cũng từ chối các đơn sáng chế ghi tên AI là nhà sáng chế duy nhất, khẳng định sáng chế phải gắn với con người.

Trên thế giới, các quốc gia cũng đang nỗ lực hoàn thiện các khung pháp lý cập nhật nhằm quản lý hiệu quả công nghệ AI. Cụ thể, vào tháng 11/2023, Tòa án Internet Bắc Kinh (Trung Quốc) đã công nhận quyền tác giả cho một hình ảnh do AI tạo ra, với điều kiện có sự nỗ lực trí tuệ của con người trong đó. Gần đây hơn, Liên minh Châu Âu (EU) thông qua Đạo luật AI, đưa ra yêu cầu minh bạch về dữ liệu huấn luyện và tìm cách cân bằng giữa bảo hộ bản quyền và đổi mới sáng tạo.

Văn phòng Bản quyền Hoa Kỳ (USPTO) cũng đã ban hành hướng dẫn yêu cầu người nộp đơn đăng ký phải công khai bất kỳ nội dung nào được tạo bởi AI trong tác phẩm, đồng thời tiếp tục điều chỉnh chính sách qua tham vấn công chúng và xử lý từng trường hợp. USPTO cũng đang tổ chức các đợt lấy ý kiến rộng rãi để làm rõ các vấn đề liên quan đến sáng chế có sự hỗ trợ của AI.

Tại Mỹ, Quốc hội nước này cũng đã giới thiệu Đạo luật Công bố Bản quyền AI sáng tạo năm 2024, yêu cầu các nhà phát triển AI phải minh bạch về dữ liệu dùng để huấn luyện mô hình, nhằm tăng quyền kiểm soát cho chủ sở hữu bản quyền.

Trên bình diện quốc tế, Tổ chức Sở hữu trí tuệ Thế giới (WIPO) đang nghiên cứu lợi ích, tác động kinh tế, pháp lý của AI trong hệ thống sở hữu trí tuệ, đồng thời thúc đẩy việc hài hòa hóa các chuẩn mực toàn cầu. Đây sẽ là các động thái then chốt để định hình khung pháp lý cân bằng và thích ứng hơn.

Chiến lược giảm thiểu rủi ro cho doanh nghiệp sử dụng AI 

Các công cụ AI sáng tạo được huấn luyện từ những bộ dữ liệu khổng lồ thu thập trên internet, trong đó bao gồm nhiều nội dung có bản quyền. Việc xin cấp phép cho từng dữ liệu là cực kỳ tốn kém và khó khả thi. Do đó, nhiều nhà phát triển đã lựa chọn sử dụng dữ liệu công khai mà không xin phép, dựa vào giả định rằng hành vi này thuộc phạm vi “sử dụng hợp lý” (fair use) hoặc các quy định tương tự.

Giả định này đã dẫn tới nhiều vụ kiện, cáo buộc rằng việc sử dụng tác phẩm có bản quyền trong quá trình huấn luyện mô hình AI là hành vi xâm phạm. Các tòa án đang cân nhắc biện hộ “sử dụng hợp lý”, và Văn phòng Bản quyền Hoa Kỳ đã công bố báo cáo về phân tích nguyên tắc sử dụng hợp lý cho việc huấn luyện AI.

Những phán quyết đầu tiên sẽ tạo tiền lệ pháp lý quan trọng, có thể buộc các công ty AI phải thay đổi cách thu thập dữ liệu, trả phí cấp phép hoặc giới hạn khả năng của mô hình đào tạo trí tuệ nhân tạo. Do đó, ở thời điểm hiện tại, để giảm thiểu rủi ro khi triển khai AI, doanh nghiệp và các nhà sáng tạo nên xem xét kỹ điều khoản dịch vụ và hợp đồng cấp phép liên quan đến nền tảng AI định sử dụng. Đồng thời, xây dựng chính sách nội bộ rõ ràng, yêu cầu sự giám sát của con người trong mọi quy trình sáng tạo nội dung. 

Đặc biệt, hãy đảm bảo sản phẩm đầu ra của AI được rà soát kỹ lưỡng để tuân thủ luật pháp, chuẩn mực đạo đức và thương hiệu trước khi công bố. Đảm bảo sản phẩm đầu ra của AI được rà soát kỹ lưỡng để tuân thủ luật pháp, chuẩn mực đạo đức và thương hiệu trước khi công bố. 

Việc tham vấn luật sư sở hữu trí tuệ ngay từ đầu khi xây dựng quy trình liên quan đến AI cũng sẽ giúp doanh nghiệp nhận diện rủi ro tiềm ẩn, thiết lập quy trình kiểm soát rõ ràng, từ đó hạn chế tối đa tranh chấp pháp lý.

Tương lai của AI và sở hữu trí tuệ

Trong tương lai, khi xã hội phải đối mặt với những phức tạp do máy móc tạo ra sẽ có ngày càng nhiều các bộ luật và quy định mới để làm rõ mối quan hệ giữa AI và quyền sở hữu trí tuệ. Việc sửa đổi luật có thể sẽ phát sinh các loại hình bảo hộ sở hữu trí tuệ mới, dành riêng cho tác phẩm do hệ thống tự động tạo ra, cùng với đó là những hướng dẫn chi tiết hơn về việc quy trách nhiệm khi AI vi phạm quyền sở hữu trí tuệ hiện có.

 Khi các nhà sáng tạo, doanh nghiệp và giới luật tận dụng tiềm năng của AI, việc tham khảo ý kiến luật sư chuyên về sở hữu trí tuệ và AI sẽ là chìa khóa để nắm bắt cơ hội, giảm thiểu rủi ro và định hướng phát triển trong bối cảnh pháp lý liên tục thay đổi. Sự đồng hành của các chuyên gia pháp lý sẽ giúp bảo vệ doanh nghiệp, đồng thời khai phá những khả năng đột phá trong kỷ nguyên công nghệ mới.

Việt Nam nỗ lực xây dựng hành lang pháp lý thông thoáng, tạo điều kiện phát triển tối ưu cho AI

Trong xu hướng AI phát triển mạnh mẽ, Việt Nam đang không ngừng nỗ lực hoàn thiện và ban hành các khung pháp lý mới nhằm đáp ứng yêu cầu của thực tiễn.

Mới đây, tại Diễn đàn AI trong kỷ nguyên số với chủ đề “Động lực cho tăng trưởng đột phá, nhanh và bền vững” được tổ chức hồi cuối tháng 8 vừa qua, Bộ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ Nguyễn Mạnh Hùng cho biết, Việt Nam đang xây dựng Luật Trí tuệ nhân tạo (AI), dự kiến được thông qua vào cuối năm nay; đồng thời xây dựng Chiến lược AI mới, Chương trình hành động quốc gia về AI và Bộ quy tắc đạo đức AI.

Bộ trưởng Nguyễn Mạnh Hùng khẳng định, hiện nay, AI không chỉ là một công nghệ ứng dụng. Nó đang trở thành một loại hạ tầng quốc gia giống như điện, giống như viễn thông hay internet trước đây. Ai làm chủ được AI thì người đó có lợi thế vượt trội trong sản xuất, trong kinh doanh, y tế, giáo dục, quản trị và cả quốc phòng, an ninh.

Do đó, Bộ trưởng nhấn mạnh: “Chúng ta phải phát triển AI vừa nhanh, vừa an toàn, vừa nhân văn. AI phải vì con người, phục vụ con người chứ không thay thế con người”.

Trước đó, ngày 14/6/2025, Quốc hội khóa XV, Kỳ họp thứ 9 đã thông qua Luật Công nghiệp công nghệ số 2025 (Luật số 71/2025/QH15), có hiệu lực từ ngày 01/01/2026.

Luật Công nghiệp công nghệ số 2025 là một luật hoàn toàn mới, quy định về phát triển công nghiệp công nghệ số, công nghiệp bán dẫn, trí tuệ nhân tạo, tài sản số, quyền và trách nhiệm của cơ quan, tổ chức, cá nhân có liên quan.

Với những nỗ lực đó, Việt Nam được kỳ vọng sẽ có thể tận dụng những lợi ích to lớn từ trí tuệ nhân tạo để phục vụ các mục tiêu phát triển đất nước trong tương lai.