Từ cống hiến lặng thầm của người giao bưu tới bước nhảy vọt của AI: Những dấu ấn đổi mới sáng tạo của ngành TT&TT

80 năm lịch sử vẻ vang của ngành Thông tin và Truyền thông (1945 - 2025) là hành trình sáng tạo liên tục, đổi mới không ngừng, sẵn sàng đảm nhận sứ mệnh tiên phong, góp phần tạo đà bứt tốc phát triển cho đất nước.

Hình thành trong gian khó và hy sinh, đồng hành với những bước thăng trầm của lịch sử dân tộc, đến nay, ngành Thông tin và Truyền thông (TT&TT) đã tạo được nhiều dấu ấn đầy tự hào.

Bài viết điểm lại những dấu ấn đổi mới sáng tạo (ĐMST) nổi bật nhất của ngành TT&TT trong suốt 80 năm qua.

“Huyết mạch thông tin”, “cầu nối” của nền kinh tế

Ngành Giao Bưu (giao thông - bưu điện) được thành lập ngay sau khi nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ra đời. Các dịch vụ bưu chính cơ bản nhanh chóng được thiết lập nhằm phục vụ nhu cầu thông tin của chính quyền và người dân.

Thời kỳ kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ (1945 - 1975), ngành giao bưu là "huyết mạch thông tin" đảm bảo liên lạc giữa các cơ quan Đảng, Chính phủ và quân đội. Gần 10.000 Anh hùng, Liệt sĩ ngành TT&TT đã hy sinh anh dũng vì độc lập, tự do của Tổ quốc.

Các chiến sĩ giao liên, điện báo, bưu tá không chỉ nỗ lực vượt qua khó khăn, hiểm nguy để hoàn thành nhiệm vụ, mà còn có nhiều sáng kiến, ý tưởng sáng tạo khi thực hiện sứ mệnh truyền tải thông tin một cách nhanh chóng và chính xác, tạo nền tảng cho sự phát triển của ngành Thông tin.

Chẳng hạn, tổ chức các đường thư chính vụ kết hợp với đường thư báo hàng ngày để nâng cao tốc độ vận chuyển công văn, tài liệu, bưu phẩm, bưu kiện, đảm bảo độ an toàn trong mọi điều kiện, tình huống ác liệt của chiến tranh; Nhét cỏ vào lốp xe đạp khi bị hỏng săm để đảm bảo đúng thời gian giao, nhận thư báo; Dùng thuyền câu nhỏ để mang thư báo, bưu phẩm vượt sông an toàn, tránh thủy lôi; Tận dụng phế liệu để sửa chữa thiết bị phục hồi đường dây…

Những năm 1990, ngành Bưu điện bước vào quá trình cải cách và hiện đại hóa, đầu tư công nghệ mới, nâng cao chất lượng dịch vụ bưu chính, và từ những năm 2000, bắt đầu đẩy mạnh ứng dụng công nghệ số.

Hòa với xu thế hội nhập, Bưu chính Việt Nam tự tin gia nhập nhiều tổ chức quốc tế như Liên minh Bưu chính Thế giới (UPU), mở rộng hợp tác với bưu chính các nước khác, phát huy ĐMST để nâng cao năng lực cạnh tranh.

Giai đoạn 2021 - 2022, đại dịch COVID-19 bùng phát, các doanh nghiệp (DN) bưu chính đã phối hợp vận chuyển hàng hóa thiết yếu, vật tư y tế và vaccine đến các khu vực bị ảnh hưởng bởi dịch bệnh; triển khai giải pháp "không tiếp xúc" trong giao nhận bưu phẩm…

Trong bối cảnh chuỗi cung ứng bị đứt gãy, 5 DN bưu chính đã nỗ lực triển khai 4.162 điểm cung ứng với 102.974 tấn hàng hóa thiết yếu, tổng giá trị 1.614 tỷ đồng; 8.390 tấn hàng hóa đã được vận chuyển tới người dân theo chỉ đạo của chính quyền địa phương.

Với việc tìm ra cách hợp tác cùng các hãng hàng không và vận tải tư nhân để xây dựng các tuyến và chuỗi cung ứng mới cho vận chuyển thư tín, Bưu chính Việt Nam được UPU đánh giá là một “điểm sáng” trên thế giới về cách thức mới để duy trì hoạt động.

Những năm gần đây, phát huy tinh thần ĐMST, đẩy mạnh chuyển đổi số (CĐS), hoàn thiện các ứng dụng bưu chính thông minh, mở rộng dịch vụ bưu chính số, Bưu chính Việt Nam chuyển mình mạnh mẽ từ vai trò truyền thống là chuyển phát thư tín trở thành cầu nối logistics thông minh và nền tảng hỗ trợ CĐS trong nền kinh tế.

Biểu đồ doanh thu của lĩnh vực Bưu chính những năm gần đây.

Tháng 11/2024, Liên minh Bưu chính Thế giới UPU công bố chỉ số tích hợp phát triển bưu chính (2IPD), theo đó, Bưu chính Việt Nam tăng hạng từ nhóm 6 (năm 2023) lên nhóm 8 năm 2024 (nhóm 10 là nhóm cao nhất).

Quyết đi thẳng lên công nghệ hiện đại

Giai đoạn 1945 - 1975, hệ thống viễn thông còn nhiều hạn chế, chủ yếu phục vụ cho quân đội và các cơ quan Nhà nước trong kháng chiến. Sau chiến tranh, ngành Viễn thông bắt đầu được tổ chức lại. Tuy nhiên, hệ thống viễn thông vẫn còn lạc hậu.

Năm 1986, Việt Nam thực hiện “Đổi mới”, mở cửa nền kinh tế. Ngành Viễn thông bắt đầu nhận được sự đầu tư từ nước ngoài và chuyển sang mô hình quản lý hiện đại hơn. Sự xuất hiện của các công ty liên doanh và công ty nước ngoài giúp tăng tốc đáng kể hành trình hiện đại hóa hạ tầng viễn thông.

Đầu những năm 1990, nhiều đối tác muốn đưa công nghệ analog vào thị trường Việt Nam nhằm đáp ứng nhu cầu sử dụng dịch vụ thông tin di động bắt đầu xuất hiện khi đầu tư nước ngoài đang tăng nhanh, song lãnh đạo ngành Bưu chính - Viễn thông xác định sẽ đi thẳng vào công nghệ hiện đại, nên chỉ thử nghiệm mạng di động analog tại TP. Hồ Chí Minh để kịp thời đáp ứng nhu cầu của thị trường này. Lựa chọn ưu tiên hơn của ngành lúc đó vẫn là công nghệ GSM.

Năm 1997, Việt Nam chính thức kết nối Internet toàn cầu, đem lại sự thay đổi thần tốc trong phát triển kinh tế, xã hội, văn hóa… nhờ các mô hình dịch vụ/ứng dụng mới trên Internet.

Giai đoạn 1995 - 2005, sự ra đời của các nhà khai thác di động như Vinaphone, Mobifone và Viettel đã tạo ra bước tiến lớn trong ngành Viễn thông. Số lượng thuê bao di động tăng vọt, cung cấp dịch vụ cho hàng triệu người dân. Cùng với đó, Internet cũng bắt đầu phát triển mạnh mẽ.

Tháng 4/2008, vệ tinh VINASAT-1 được phóng thành công lên vũ trụ. Tiếp đó, vệ tinh VINASAT-2 cũng đã được phóng thành công vào năm 2012. Việc phóng thành công 2 vệ tinh đã khẳng định vững chắc chủ quyền trên không gian của Việt Nam.

Giai đoạn 2006 - 2020, ngành Viễn thông tiếp tục phát triển mạnh mẽ với sự xuất hiện của các công nghệ mới như 3G, 4G và gần đây là 5G. Việt Nam là một trong những quốc gia tiên phong trong khu vực triển khai mạng di động 2G (năm 1993), 3G (năm 2009), 4G (năm 2017) và đang tiếp tục tạo dấu ấn mới trong triển khai 5G.

Các DN lớn như Viettel, VNPT, và FPT đã nghiên cứu và sản xuất các thiết bị mạng như trạm phát sóng 5G, thiết bị chuyển mạch, công nghệ mạng lõi, nhằm giảm dần sự phụ thuộc vào công nghệ nước ngoài.

Hạ tầng Internet băng thông rộng phát triển nhanh, phủ sóng đến mọi vùng miền, góp phần thu hẹp khoảng cách số.

Hiện, ngành Viễn thông tiếp tục chuyển mình theo xu hướng công nghệ hiện đại nhất của thế giới. Các dịch vụ viễn thông không chỉ dừng lại ở việc cung cấp kết nối mà còn mở rộng ra các dịch vụ giá trị gia tăng như giải pháp công nghệ thông tin, thanh toán điện tử, và truyền thông số…

Sự tích cực tham gia các hiệp định thương mại quốc tế của Việt Nam tạo điều kiện thuận lợi cho các công ty viễn thông mở rộng hoạt động ra thị trường quốc tế.

Biểu đồ đóng góp của lĩnh vực viễn thông vào GDP.

Bước nhảy vọt với chuyển đổi số và AI

Trong thời kỳ kháng chiến, lĩnh vực Tuyên truyền có vai trò vô cùng quan trọng. Các phương tiện truyền thông như radio, báo chí đã góp phần tạo sức mạnh tinh thần để toàn dân đoàn kết, chung sức vượt mọi khó khăn, gian khổ, vượt qua chiến tranh để sống trong hòa bình.

Sau ngày thống nhất đất nước, lĩnh vực Tuyên truyền cũng có nhiều dấu ấn, thành tựu về ĐMST.

Thời kỳ Analog với sự xuất hiện của các thiết bị điện tử, máy phát, máy thu radio, và truyền hình… đã mở ra một kỷ nguyên mới trong việc truyền đạt thông tin đến đông đảo công chúng. Người dân có thể tiếp cận được những tin tức trong và ngoài nước một cách nhanh chóng và tiện lợi hơn trước.

Tiếp đến, thời đại cách mạng công nghiệp 4.0, các nền tảng số, các hệ thống truyền hình OTT… tạo thay đổi rất lớn trong cách người Việt Nam tiếp cận thông tin.

Truyền thông đa nền tảng dần trở thành khái niệm quen thuộc với công chúng. Báo chí Việt Nam đã nhạy bén áp dụng công nghệ hiện đại để chuyển đổi số, tích hợp báo in, báo điện tử và truyền thông xã hội.

Đặc biệt, nhiều cơ quan báo chí sử dụng trí tuệ nhân tạo (AI) để tối ưu hóa nội dung truyền tải, mang lại trải nghiệm cá nhân hóa nhằm phục vụ độc giả tốt hơn.

AI cùng với dữ liệu lớn (big data), và Internet vạn vật (IoT) đã đem lại những khả năng mới cho ngành Báo chí - Truyền thông, giúp kết nối thông tin, thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội.

Chuyển đổi số và ứng dụng AI không chỉ tạo bước nhảy vọt cho riêng lĩnh vực Báo chí - Truyền thông, mà cho cả nhiều lĩnh vực khác của ngành Thông tin và Truyền thông như Xuất bản - In và Phát hành, Thông tin cơ sở, Thông tin đối ngoại, Công nghiệp công nghệ thông tin - truyền thông…

Bộ TT&TT sẵn sàng hỗ trợ để các bộ, ngành, địa phương triển khai trợ lý ảo để thay đổi hệ tri thức cũng như cách thức làm việc trong kỷ nguyên số.

Nhiều công ty Việt Nam đã nghiên cứu và phát triển, triển khai đa dạng sản phẩm AI như trợ lý ảo Tiếng Việt, nhận diện khuôn mặt, xử lý giọng nói và hệ thống chẩn đoán y tế thông minh…, tạo thêm nhiều lựa chọn cho các cơ quan, tổ chức, doanh nghiệp và cá nhân không muốn bị “tụt hậu” trong bối cảnh “người người, nhà nhà ứng dụng AI”.

Yên Bái là tỉnh đầu tiên trên cả nước khởi động mô hình “Bình dân học AI”. Qua thời gian thí điểm, hiện nay việc học và ứng dụng AI vào công việc, học tập, lao động sản xuất đã trở thành phong trào, lan tỏa rộng rãi trong cộng đồng, thu hút được ngày càng đông cán bộ, công chức, viên chức và Nhân dân hưởng ứng, tham gia.

Năm 2023, Việt Nam có tên trong Top 10 nước có mức độ ứng dụng AI cao tại Đông Nam Á. Thành quả này có sự đóng góp không nhỏ của ngành TT&TT.

Hướng tới tầm nhìn đưa Việt Nam thành nước phát triển

Nhìn lại hành trình đã qua, ngành TT&TT luôn nỗ lực tiên phong đổi mới sáng tạo (ĐMST) vì một Việt Nam phát triển bền vững.

Ngành TT&TT bây giờ không chỉ đơn thuần phục vụ thông tin liên lạc mà còn là động lực thúc đẩy chuyển đổi số (CĐS) toàn diện trong tất cả các ngành, lĩnh vực của nền kinh tế như y tế, giáo dục, nông nghiệp, giao thông…, tạo ra sự tăng trưởng cao để Việt Nam thoát bẫy thu nhập trung bình, thành nước phát triển.

Trong tương lai, ngành TT&TT sẽ tiếp tục khai thác tiềm năng của cách mạng công nghiệp 4.0, hướng tới tầm nhìn đưa Việt Nam thành một trong những quốc gia dẫn đầu khu vực về CĐS, tích cực vào bản đồ kinh tế số toàn cầu. Ngành TT&TT sẽ tiếp tục phát huy tinh thần ĐMST, chung tay xây dựng một Việt Nam thịnh vượng, sánh vai các cường quốc trên thế giới.

Ảnh minh hoạ

Tại Hội nghị Tổng kết công tác năm 2024 và triển khai nhiệm vụ năm 2025 của Bộ TT&TT, Bộ trưởng Bộ TT&TT Nguyễn Mạnh Hùng đã nhấn mạnh Nghị quyết 57-NQ/TW xác định, bộ 3 khoa học, công nghệ (KHCN), ĐMST và CĐS là 3 trụ cột chính để phát triển đất nước trong kỷ nguyên mới. Trong đó, KHCN là nền tảng, nó tạo ra tri thức và công cụ. ĐMST là động lực, nó chuyển hóa các tri thức mới, công cụ mới thành ý tưởng, giải pháp. CĐS là hiện thực hóa tri thức, công cụ, ý tưởng, giải pháp thành sản phẩm, dịch vụ và phổ cập vào cuộc sống để tạo ra giá trị thực tế. Trong bộ 3 này, ĐMST là cầu nối giữa KHCN và CĐS. KHCN cần ĐMST để thúc đẩy ứng dụng. CĐS cũng cần ĐMST để thay đổi cách thức vận hành, quản trị và sáng tạo ra sản phẩm, dịch vụ mới.

Cũng theo Bộ trưởng, Nghị quyết 57 cũng nhấn mạnh tầm quan trọng của làm chủ KHCN để làm chủ tiến trình CĐS Việt Nam. Giao các DN nòng cốt làm các dự án lớn về CĐS, giao các doanh nghiệp nòng cốt làm chủ các công nghệ chiến lược. Đây là một mũi tên trúng 2 đích: Vừa làm chủ tiến trình, công nghệ CĐS và vừa hình thành các DN công nghệ lớn của đất nước. Từ nay, các DN Việt Nam phải nhận lấy sứ mệnh Việt Nam.