Phương án triển khai “Bình dân học AI” từ góc nhìn “Bình dân học vụ”

Trí tuệ nhân tạo (AI) đang dần trở thành công cụ thiết yếu trong cuộc sống hiện đại, nhưng nhiều người vẫn e ngại tiếp cận vì cho rằng đây là lĩnh vực quá phức tạp. Mô hình “Bình dân học AI” lấy cảm hứng từ phong trào “Bình dân học vụ” liệu có khả thi trong xã hội hiện tại?

Câu chuyện về “Bình dân học vụ” - phong trào xóa mù chữ được phát động từ những năm 1945 tại Việt Nam là minh chứng cho việc phổ cập kiến thức có thể thành công rực rỡ khi được thiết kế phù hợp với đối tượng người học. 

Ngày nay, khi AI đang tạo ra cuộc cách mạng mới trong mọi lĩnh vực, việc áp dụng những bài học từ phong trào lịch sử này vào việc phổ cập kiến thức AI trở nên vô cùng cấp thiết và ý nghĩa.

Từ “Bình dân học vụ” đến “Bình dân học AI” trong kỷ nguyên AI.

Nguyên tắc “Học đi đôi với hành” trong việc tiếp cận AI

Một trong những nguyên tắc cốt lõi của phong trào “Bình dân học vụ” là gắn liền việc học với thực tiễn cuộc sống. 

Ví dụ tại các lớp học xóa mù chữ cho nông dân ở chiến khu Việt Bắc: người dân ban ngày lao động, tối đến đến lớp học do cán bộ tổ chức. Tại đây, họ không học theo kiểu sách vở hàn lâm mà học qua chính công việc thường ngày. 

Ví dụ, học chữ “L” qua từ “lúa”, học cộng trừ bằng cách tính số gánh củi hay con gà trong chuồng. Việc học viết cũng gắn với đời sống, như chép khẩu hiệu “Trồng nhiều khoai sắn - đánh giặc tốt hơn”. Nhờ vậy, người học thấy rõ lợi ích của việc biết chữ trong sản xuất và kháng chiến.

Từ “Bình dân học vụ” đến “Bình dân học AI” trong kỷ nguyên AI

Tương tự, việc học AI cũng cần được thiết kế theo hướng thực hành ngay từ đầu. Thay vì đi sâu vào lý thuyết phức tạp về các thuật toán hay cấu trúc mạng neural, người học nên được tiếp cận với các ứng dụng thực tế của AI, đặc biệt là các công cụ AI tạo sinh như ChatGPT.

Ví dụ, người học có thể bắt đầu với việc sử dụng ChatGPT để soạn thảo email chuyên nghiệp, tạo nội dung cho bài đăng mạng xã hội, hay tìm kiếm thông tin. Từ những tác vụ đơn giản này, người học dần dần hiểu được cách AI hoạt động và phát triển các kỹ năng prompt (đặt câu hỏi/yêu cầu) hiệu quả.

Hay như một cán bộ công chức về hưu thích trồng sầu riêng cho gia đình - có thể sử dụng AI tạo sinh bằng cách chụp ảnh lá sầu riêng gửi vào chatbot AI để phân tích dấu hiệu sâu bệnh. Khi thấy lá bị đốm vàng, AI lập tức đề xuất nguyên nhân và cách xử lý phù hợp với khí hậu địa phương. Đồng thời họ cũng dùng AI để tra cứu thời tiết và lên lịch bón phân, tưới nước tối ưu cho từng giai đoạn ra hoa, kết trái. Việc học trong bối cảnh thực tế này giúp người học thấy được giá trị ngay lập tức của AI, từ đó tạo động lực tiếp tục khám phá.

Xây dựng chương trình học theo cấp độ phù hợp với mọi đối tượng

Phong trào “Bình dân học vụ” thành công là nhờ việc tổ chức các lớp học phù hợp với từng nhóm đối tượng, từ trẻ em đến người cao tuổi, từ nông thôn đến thành thị. Tương tự, chương trình “Bình dân học AI” cần được thiết kế theo nhiều cấp độ khác nhau, phù hợp với nền tảng kiến thức và nhu cầu của người học.

Với học sinh phổ thông, đặc biệt ở cấp trung học cơ sở và trung học phổ thông, các em có thể dùng ChatGPT để luyện viết văn, tạo dàn ý thuyết trình, hay hỏi đáp kiến thức lịch sử, sinh học theo kiểu trò chuyện. Quan trọng hơn, các bài học cần được lồng ghép vào các hoạt động thực hành như “Dùng AI viết lại cái kết mở cho truyện tấm cám” hay “Dùng AI vẽ minh họa truyện cổ tích”. 

Qua đó, các em không chỉ hiểu AI là gì mà còn học cách sử dụng nó như một công cụ hỗ trợ sáng tạo và học tập hiệu quả. Những trải nghiệm tích cực ban đầu sẽ nuôi dưỡng tư duy công nghệ - một cách gieo mầm “AI học đường” tự nhiên và hấp dẫn cho thế hệ trẻ.

Với những người đang đi làm, đặc biệt trong các lĩnh vực như marketing, bán hàng, kế toán hay giáo dục, AI cần được tiếp cận như một công cụ tiết kiệm thời gian và tăng hiệu quả công việc. Một giáo viên có thể dùng AI để soạn giáo án nhanh hơn, thiết kế câu hỏi trắc nghiệm theo chuẩn Bloom, hoặc mô phỏng tình huống lớp học ảo. 

Một nhân viên marketing có thể dùng AI để viết nội dung quảng cáo, phân tích xu hướng người dùng từ dữ liệu mạng xã hội. Các khóa học cần tập trung vào các tình huống thực tế tại nơi làm việc, giúp người học thấy rõ lợi ích cụ thể như: giảm thời gian làm báo cáo, tự động hóa email, dự đoán hành vi khách hàng. Khi nhìn thấy hiệu quả tức thì, họ sẽ chủ động học sâu hơn, không cần ép buộc. Đây là cấp độ “học để làm tốt hơn và thăng tiến”.

Với người cao tuổi, việc học AI không nằm ở thuật toán phức tạp mà ở những tiện ích gắn với sức khỏe, giải trí và kết nối gia đình. Chẳng hạn, họ có thể học cách dùng trợ lý ảo bằng giọng nói để đặt lịch khám bệnh, tra cứu thuốc hoặc gọi video cho con cháu. Một số người lớn tuổi ở nông thôn còn được hướng dẫn dùng chatbot để nghe lại kết quả xét nghiệm máu đã khám tại bệnh viện. Những ứng dụng này vừa đơn giản vừa thiết thực, giúp họ thấy rằng AI không phải thứ xa lạ, mà chính là “người bạn thân thiện” hỗ trợ trong đời sống hằng ngày. Học AI giúp người cao tuổi cảm thấy mình không bị tụt hậu, được tôn trọng và hòa nhập với xã hội số.

Một đối tượng khác cực kỳ quan trọng cần kể đến là phụ nữ. Phụ nữ, đặc biệt là các bà, các mẹ, tiểu thương hoặc người nội trợ, là nhóm có tiềm năng lớn trong chương trình “Bình dân học AI” nếu được tiếp cận đúng cách. 

Với họ, AI không chỉ là công cụ kiếm tiền mà còn là cánh tay hỗ trợ trong giáo dục con cái, quản lý chi tiêu, bán hàng online và chăm sóc gia đình. Một phụ nữ có thể dùng AI để đặt thực đơn dinh dưỡng hàng tuần, lên kế hoạch học tập cho con theo từng độ tuổi, hoặc tạo mô tả sản phẩm hấp dẫn để bán trên Shopee, Zalo. 

Họ không cần học lập trình, chỉ cần học cách đặt câu hỏi đúng cho AI và ứng dụng vào thực tiễn. Khi làm chủ công nghệ, họ sẽ thấy mình tự tin hơn, không phụ thuộc, và vận dụng được hiệu quả trong cuộc sống của mình. Đó là cấp độ “học để tự chủ và truyền cảm hứng”.

Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính và sinh viên trong Lễ phát động phong trào và ra mắt nền tảng “Bình dân học vụ số” tại Việt Nam.

Khác biệt với mô hình đào tạo AI truyền thống và những cải tiến cần thiết

Mô hình đào tạo AI truyền thống thường tập trung vào kiến thức kỹ thuật chuyên sâu, yêu cầu nền tảng mạnh về toán học, lập trình và khoa học máy tính. Cách tiếp cận này tạo ra rào cản lớn đối với đại đa số người dùng, khiến họ cảm thấy AI là một lĩnh vực xa lạ và không thể tiếp cận được.

Để “Bình dân học AI” thực sự hiệu quả, cần có những cải tiến đột phá so với phương pháp truyền thống. Trước hết, cần chuyển từ mô hình tập trung vào lý thuyết sang mô hình tập trung vào ứng dụng thực tế. Thay vì dạy người học về các thuật toán phức tạp, hãy dạy họ cách sử dụng các công cụ AI để giải quyết các vấn đề thực tế trong cuộc sống và công việc.

Thứ hai, ngôn ngữ sử dụng trong đào tạo cần được đơn giản hóa, tránh sử dụng các thuật ngữ kỹ thuật phức tạp. Các khái niệm AI cần được giải thích bằng ngôn ngữ dễ hiểu và qua các ví dụ cụ thể từ cuộc sống hàng ngày. Ví dụ, thay vì nói về “transformer architecture” hay “neural networks”, có thể so sánh AI với một “thư ký ảo” có khả năng học hỏi từ dữ liệu và trả lời các câu hỏi.

Thứ ba, tài liệu đào tạo cần được thiết kế theo hướng trực quan, sinh động, với nhiều hình ảnh, ví dụ cụ thể và bài tập thực hành. Các video hướng dẫn ngắn, các infographic, và các bài học tương tác có thể giúp người học tiếp thu kiến thức một cách hiệu quả hơn nhiều so với các tài liệu học thuật truyền thống.

Tạo cộng đồng học tập và chia sẻ kinh nghiệm

Một yếu tố quan trọng khác trong phong trào “Bình dân học vụ” là việc xây dựng mạng lưới người dạy và người học rộng khắp, với sự tham gia của mọi tầng lớp trong xã hội. Tương tự, việc xây dựng cộng đồng học tập và chia sẻ kinh nghiệm sử dụng AI là vô cùng quan trọng trong phong trào “Bình dân học AI”.

Ngày 22/12/2024, Tổng Bí thư Tô Lâm đã ký ban hành Nghị quyết số 57-NQ/TW của Bộ Chính trị về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia. Trong đó nhấn mạnh việc phát triển đội ngũ công dân số, triển khai sâu rộng phong trào học tập số, phổ cập, nâng cao kiến thức khoa học, công nghệ, kiến thức số trong cán bộ, công chức và nhân dân.

Đây chính là tiền đề và cơ sở để mỗi địa phương hình thành các nhóm học tập có thể được tổ chức tại các trường học, doanh nghiệp, thư viện công cộng, hay thậm chí là trực tuyến thông qua các nền tảng mạng xã hội. Trong các nhóm này, người học có thể chia sẻ kinh nghiệm, giải đáp thắc mắc cho nhau, và cùng nhau khám phá các ứng dụng mới của AI.

Sức mạnh của việc học tập cộng đồng là vô cùng to lớn, đặc biệt trong lĩnh vực mới mẻ như AI. Khi một người tìm ra cách sử dụng AI hiệu quả cho một tác vụ cụ thể, việc chia sẻ kinh nghiệm này có thể giúp hàng trăm, hàng nghìn người khác tiết kiệm thời gian và công sức.

Đảm bảo tính bền vững và cập nhật liên tục

Công nghệ AI phát triển với tốc độ chóng mặt, với các mô hình và công cụ mới liên tục được ra mắt. Vì vậy, chương trình “Bình dân học AI” cần được thiết kế với tính linh hoạt cao, cho phép cập nhật nội dung thường xuyên để bắt kịp với sự phát triển của công nghệ và gắn liền với tinh thần học tập suốt đời.

Đồng thời, các tài liệu học tập cần được thiết kế theo module, dễ dàng cập nhật và mở rộng. Người dạy cũng cần được đào tạo liên tục để nắm bắt các xu hướng và công nghệ mới nhất trong lĩnh vực AI.

Ngoài ra, chương trình cũng cần chú trọng đến việc xây dựng tư duy phản biện và khả năng tự học, giúp người học có thể tự khám phá và thích nghi với các công nghệ AI mới trong tương lai, ngay cả khi không có sự hướng dẫn trực tiếp.

Phong trào “Bình dân học AI” từ góc nhìn “Bình dân học vụ” không chỉ đơn thuần là việc phổ cập kiến thức về một công nghệ mới, mà còn là một bước tiến quan trọng trong việc thu hẹp khoảng cách số và đảm bảo rằng mọi người đều có cơ hội tận dụng những lợi ích mà AI mang lại. Bằng cách áp dụng những bài học từ phong trào xóa mù chữ lịch sử, chúng ta có thể xây dựng một chương trình học AI hiệu quả, dễ tiếp cận và phù hợp với mọi đối tượng trong xã hội Việt Nam.