Tài sản vô hình là 'đất đai' của nền kinh tế số

Trong thời đại mà thuật toán có thể trị giá hàng triệu đô, còn dữ liệu trở thành “vàng mới” của doanh nghiệp, thì tài sản vô hình không còn là khái niệm hàn lâm, mà là nguồn lực sống còn của một quốc gia đang vươn lên trong kỷ nguyên số.

Thời đại của tài sản vô hình

Theo báo cáo năm 2025 của WIPO và Brand Finance, tổng giá trị tài sản vô hình toàn cầu đã vượt 80.000 tỷ USD – cao hơn cả GDP cộng gộp của khối G7. Điều này cho thấy tài sản vô hình không còn là phần “ẩn” phía sau doanh nghiệp, mà chính là trụ cột trung tâm tạo ra giá trị kinh tế và năng lực cạnh tranh.

Tài sản vô hình chiếm tỷ trọng ngày càng lớn trong giá trị tài sản doanh nghiệp 

Một thế kỷ trước, đất đai và tài nguyên thiên nhiên là thước đo chủ quyền và sự thịnh vượng. Nhưng trong nền kinh tế số, thứ định hình vị thế doanh nghiệp, thậm chí cả quốc gia, lại là những yếu tố không nhìn thấy được bằng mắt thường: dữ liệu khách hàng, thuật toán trí tuệ nhân tạo, bản quyền phần mềm, thiết kế công nghiệp, thương hiệu…

Tuy nhiên, ở Việt Nam, phần lớn những “mỏ vàng vô hình” ấy vẫn chưa được pháp luật định danh, thị trường tài chính hóa, và xã hội nhìn nhận đúng giá trị. Số doanh nghiệp có thể gọi vốn, thế chấp hoặc được ngân hàng định giá dựa trên tài sản vô hình vẫn rất ít – gần như bằng không. Không phải vì thiếu sáng tạo, mà vì thiếu một hệ sinh thái thể chế đủ mạnh để công nhận và tài chính hóa những giá trị phi vật chất ấy.

Trước thực tiễn đó, Bộ Chính trị ban hành nhiều nghị quyết quan trọng, trong đó có Nghị quyết số 57-NQ/TW ngày 22 tháng 12 năm 2024 về Đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia (NQ 57) và Nghị quyết số 68-NQ/TW ngày 04 tháng 5 năm 2025 về Phát triển kinh tế tư nhân (NQ 68).

Với NQ 68, lần đầu tiên trong lịch sử các văn kiện của Đảng, đã gọi đích danh “tài sản vô hình” và coi đây là một nguồn lực then chốt, đặt ra yêu cầu phải thể chế hóa đầy đủ các quyền đối với loại tài sản này.

Còn với NQ 57, đây được xem là nghị quyết về hiện đại hóa thể chế - xác định “đưa thể chế thành một lợi thế cạnh tranh trong phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số”.

Thể chế hóa quan điểm của NQ 57, NQ 68, Luật sửa đổi, bổ sung một số điều của Luật Sở hữu trí tuệ đang được dự thảo (dự kiến thông qua tại kỳ họp thứ 10 Quốc hội khóa XV, có hiệu lực năm 2026), bổ sung khái niệm lõi – “Tài sản trí tuệ”; nếu được thông qua, sẽ đem lại nhiều thay đổi trong cách tiếp cận đối với – “đối tượng quyền sở hữu trí tuệ”: từ khái niệm, phân loại, tới các tiêu chí khác. Chúng đều được xác định là tài sản của doanh nghiệp. Khi đó, mặc nhiên phải thể chế hóa về việc tài chính hóa – vốn hóa các tài sản trí tuệ đó.

Tài sản vô hình mắc kẹt trong thế giới hữu hình

Trao đổi với PV Tạp chí Sở hữu trí tuệ và Sáng tạo, Luật sư Trương Anh Tú, Chủ tịch TAT Law Firm chia sẻ: Trong một diễn đàn gần đây do TAT Law Firm phối hợp tổ chức, một doanh nhân công nghệ nói thẳng: Chúng tôi có người dùng thật, nền tảng thật, dữ liệu thật, nhưng khi đi vay ngân hàng, vẫn bị hỏi: anh có đất hay xe để thế chấp không. Câu chuyện ấy phản ánh nghịch lý hiện hữu phổ biến ở Việt Nam: tài sản vô hình thì ngày càng tăng, nhưng cách định giá tài sản vẫn mắc kẹt trong thế giới hữu hình.

Luật sư Trương Anh Tú, Chủ tịch TAT Law Firm

Theo Luật sư Trương Anh Tú, cơ chế pháp lý hiện nay vẫn chỉ dừng lại ở mức “bảo hộ quyền sở hữu”, chưa đủ để vận hành tài sản vô hình như một yếu tố kinh tế đúng nghĩa. Luật Sở hữu trí tuệ còn là “luật bảo hộ”, chứ chưa phải là “luật phát triển tài sản”. Trong khi đó, ngân hàng vẫn ưu tiên tài sản hữu hình, thiếu tiêu chuẩn định giá IP, thiếu công cụ bảo hiểm rủi ro, và hoàn toàn chưa hình thành thị trường chuyển nhượng IP một cách chính thức.

“Hệ quả là gì? Sáng tạo bị kìm hãm, tài sản bị đánh cắp, và doanh nghiệp Việt mất đi cơ hội bứt phá trong chuỗi giá trị toàn cầu”, Luật sư Tú nêu rõ vấn đề.

Tài sản nào thì cũng phải “tài chính hóa” được

Theo Luật sư Trương Anh Tú, để phá vỡ vòng lặp ấy, cần một bước ngoặt thể chế đủ lớn và đủ dũng cảm. Ông cho rằng, trước hết, pháp luật phải chính thức công nhận tài sản trí tuệ, dữ liệu, phần mềm… là loại tài sản tài chính hóa được, được ghi sổ kế toán, được góp vốn, được làm tài sản đảm bảo. Bộ Tài chính và Ngân hàng Nhà nước cần ban hành bộ tiêu chuẩn định giá IP, cho phép hạch toán và giao dịch ngang với các loại tài sản hữu hình.

Song song đó, cần xây dựng hệ sinh thái đồng bộ gồm: trung tâm định giá IP quốc gia, sàn giao dịch tài sản vô hình, quỹ đầu tư mạo hiểm dựa trên IP, và cơ chế thi hành án sở hữu trí tuệ đủ mạnh mẽ để bảo vệ giá trị thật sự của những sáng tạo.

Về phía doanh nghiệp, điều quan trọng không kém là thay đổi tư duy: không còn xem ý tưởng như một chi phí thử nghiệm, mà nhìn nhận đó là tài sản chiến lược. Không thể đi xa nếu vẫn mang tư duy “sản xuất truyền thống” trong một cuộc chơi trí tuệ toàn cầu.

Quay trở lại NQ 68: Vậy, nhiệm vụ, giải pháp nào mà Đảng đặt ra đối với việc bảo vệ, bảo đảm và phát tiển tài sản kinh tế tư nhân, trong đó có “tài sản vô hình” ?

NQ 68 đặt ra nhiệm vụ, giải pháp:

- "Rà soát, hoàn thiện và thực thi hiệu quả quy định pháp luật về bảo vệ quyền sở hữu tài sản, trong đó có quyền sở hữu trí tuệ và tài sản vô hình; giảm thiểu rủi ro pháp lý. Có chính sách hỗ trợ định giá, bảo hộ quyền sở hữu trí tuệ trong nước; hỗ trợ khuyến khích các doanh nghiệp tư nhân đăng ký quyền sở hữu trí tuệ ở nước ngoài và các tổ chức quốc tế. Có chế tài nghiêm khắc đối với hành vi vi phạm về sở hữu trí tuệ, nhất là vi phạm trên không gian thương mại điện tử".

- "Đẩy mạnh và đa dạng hoá nguồn vốn cho kinh tế tư nhân", “... Khuyến khích các tổ chức tài chính, tín dụng cho vay dựa trên cơ sở thẩm định phương thức sản xuất kinh doanh, phương án mở rộng thị trường đầu ra, cho vay dựa trên dữ liệu, dòng tiền, chuỗi giá trị, xem xét các tài sản bảo đảm bao gồm cả động sản, tài sản vô hình, tài sản hình thành trong tương lai và hình thức cho vay tín chấp.”

Như vậy, nhìn từ lịch sử các nền kinh tế phát triển nói chung, tới bối cảnh chính sách ở Việt Nam hiện nay thể hiện rõ, câu chuyện tài sản vô hình không chỉ là câu chuyện pháp lý, mà là bài toán phát triển. Nó đặt ra yêu cầu cấp thiết với hệ thống chính sách quốc gia, giới luật sư, nhà đầu tư và toàn bộ cộng đồng doanh nghiệp: nếu không làm chủ được đất đai vô hình, chúng ta sẽ bị chiếm dụng bởi chính những thực thể đang đi nhanh hơn và nghĩ xa hơn.