Hai nhà khoa học đoạt giải Nobel muốn từ bỏ quyền sở hữu sáng chế công nghệ chỉnh sửa gen CRISPR
Một bước ngoặt bất ngờ đã xảy ra trong cuộc đua CRISPR khi hai nhà khoa học đoạt giải Nobel quyết định từ bỏ quyền sở hữu bằng sáng chế tại châu Âu. Quyết định này hứa hẹn mở ra kỷ nguyên mới cho nghiên cứu chỉnh sửa gen.
Cuộc chạy đua để sở hữu công nghệ CRISPR, một công cụ hứa hẹn cách mạng hóa y học, nông nghiệp và nhiều lĩnh vực khác, đã trở thành tâm điểm của các cuộc tranh chấp pháp lý phức tạp. Các luật sư của các công ty và tổ chức nghiên cứu đã không ngừng đấu tranh để bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ của mình, đồng thời tìm cách vô hiệu hóa các bằng sáng chế của đối thủ, nhằm giành được vị thế thống lĩnh trên thị trường đầy tiềm năng này.
Trong một diễn biến bất ngờ mới đây, nhóm nghiên cứu đã giành giải Nobel hóa học nhờ vào công nghệ CRISPR - một công cụ chỉnh sửa gen đột phá - vừa đưa ra yêu cầu hủy bỏ hai bằng sáng chế quan trọng của chính mình, theo tạp chí MIT Technology Review. Quyết định táo bạo này đã đặt ra câu hỏi về tương lai của việc cấp phép và thương mại hóa công nghệ CRISPR, vốn đang là tâm điểm của những cuộc tranh cãi pháp lý kéo dài.
Chủ sở hữu bằng sáng chế CRISPR, đồng thời là hai nhà khoa học đoạt giải Nobel, có ý định hủy bỏ quyền độc quyền đối với công nghệ này tại thị trường châu Âu (Ảnh minh họa: MIT Technology Review)
Nhóm luật sư đại diện cho Emmanuelle Charpentier và Jennifer Doudna - hai nhà khoa học đoạt giải Nobel đã có đóng góp quan trọng trong việc phát triển công nghệ CRISPR - đã chính thức yêu cầu rút lại cặp bằng sáng chế tại châu Âu của họ. Quyết định này được đưa ra sau khi một hội đồng phúc thẩm kỹ thuật châu Âu đưa ra phán quyết rằng hồ sơ ban đầu của bộ đôi này không đủ chi tiết để các nhà khoa học khác có thể tái tạo thí nghiệm và ứng dụng công nghệ CRISPR. Điều này đồng nghĩa với việc bằng sáng chế của họ không đáp ứng được tiêu chí về một phát minh hợp lệ.
Các luật sư khẳng định rằng phán quyết của tòa án đã không đánh giá đúng tầm quan trọng của những đóng góp của các nhà khoa học trong việc phát triển công nghệ CRISPR. Họ cho rằng quyết định này không chỉ gây tổn hại đến danh tiếng của các nhà khoa học mà còn cản trở sự phát triển của một công nghệ có tiềm năng cách mạng hóa y học.
Christoph Then, người sáng lập Testbiotech - một tổ chức phi lợi nhuận của Đức chuyên về đánh giá các công nghệ sinh học mới - đã đưa ra một nhận định thẳng thắn về quyết định rút lại bằng sáng chế của nhóm nghiên cứu đoạt giải Nobel. Theo ông Then, việc rút lại bằng sáng chế này không phải là một hành động tích cực mà là một cách để tránh đối mặt với phán quyết pháp lý bất lợi. Ông cho rằng đây là một chiến thuật né tránh trách nhiệm và không mang lại lợi ích cho cộng đồng khoa học.
CRISPR, được xem là cuộc cách mạng trong lĩnh vực sinh học, đã trở thành tâm điểm của cuộc chiến giành quyền kiểm soát thị trường khổng lồ. Các công ty và tổ chức nghiên cứu trên toàn cầu đang cạnh tranh khốc liệt để sở hữu các bằng sáng chế liên quan đến công nghệ này, với mục tiêu độc quyền khai thác các ứng dụng thương mại tiềm năng như tạo ra các loại cây trồng biến đổi gen năng suất cao, phát triển các mô hình động vật thí nghiệm mới và tạo ra các liệu pháp gen đột phá để điều trị bệnh.
Cuộc chiến giành quyền sở hữu trí tuệ liên quan đến công nghệ CRISPR đã trở nên căng thẳng khi Emmanuelle Charpentier và Jennifer Doudna - hai nhà khoa học đoạt giải Nobel - đối đầu với Feng Zhang từ Viện Broad. Mỗi bên đều khẳng định mình là người đầu tiên phát minh ra công cụ chỉnh sửa gen đột phá này, dẫn đến những tranh chấp pháp lý kéo dài.
Năm 2014, cục diện cuộc đua giành quyền sở hữu trí tuệ về công nghệ CRISPR đã thay đổi hoàn toàn khi Viện Broad của MIT và Harvard bất ngờ giành được và bảo vệ thành công bằng sáng chế Hoa Kỳ cho những ứng dụng quan trọng nhất của công nghệ này. Tuy nhiên, cặp đôi đoạt giải Nobel, Charpentier và Doudna, không hề bỏ cuộc. Họ đặt cược vào các bằng sáng chế châu Âu của mình, đặc biệt là bằng sáng chế được cấp cho Đại học California, Berkeley. Bằng sáng chế này được đánh giá là có phạm vi bảo hộ rộng và mang tính đột phá, hứa hẹn sẽ là một lợi thế lớn trong cuộc chiến pháp lý.
Quyết định cấp bằng sáng chế của châu Âu đã mang lại một bước ngoặt quan trọng trong cuộc tranh chấp về CRISPR. Việc một khu vực đại diện cho hơn 30 quốc gia công nhận khám phá của Charpentier và Doudna không chỉ khẳng định vị thế tiên phong của họ mà còn tạo ra một tiêu chuẩn mới cho các cơ quan sở hữu trí tuệ trên toàn thế giới. Điều này đặt ra một dấu hỏi lớn về tính hợp pháp của các quyết định trước đó của Văn phòng Sáng chế Hoa Kỳ, vốn nghiêng về phía Viện Broad. Thậm chí, hiện nay còn có một vụ kiện đang chờ phán quyết tại tòa án liên bang nhằm thách thức các quyết định này.
Một tình huống trớ trêu đã xảy ra khi Văn phòng Sáng chế Châu Âu từ chối cấp bằng sáng chế cho chính những người được trao giải Nobel về phát minh CRISPR. Quyết định này không chỉ gây ra sự bất bình trong cộng đồng khoa học mà còn đặt ra câu hỏi về tính công bằng của hệ thống sở hữu trí tuệ. Đối mặt với một phán quyết mà họ cho là sai trái, các nhà khoa học đã phải đưa ra một lựa chọn đau lòng: từ bỏ quyền sở hữu trí tuệ của mình để bảo vệ danh tiếng và sự công bằng.
Trong một động thái mới nhất liên quan đến cuộc tranh chấp về bằng sáng chế CRISPR, Đại học California đã quyết định thu hồi hai bằng sáng chế. Bà Randi Jenkins, luật sư sở hữu trí tuệ của trường, cho biết quyết định này đã được cân nhắc kỹ lưỡng. Tuy nhiên, bà cũng nhấn mạnh rằng việc thu hồi các bằng sáng chế này không ảnh hưởng đến vị thế pháp lý chung của trường trong vụ kiện.
Bà Randi Jenkins, luật sư sở hữu trí tuệ của Đại học California, khẳng định: “Việc thu hồi hai bằng sáng chế châu Âu chỉ là một diễn biến mới nhất trong cuộc chiến pháp lý kéo dài liên quan đến công nghệ CRISPR-Cas9. Chúng tôi sẽ tiếp tục theo đuổi các khiếu nại pháp lý tại châu Âu và hy vọng những khiếu nại này sẽ mang lại kết quả tích cực, bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ của chúng tôi một cách toàn diện”.
Đại học California đã thu hồi hai bằng sáng chế châu Âu, gồm EP2800811 (cấp năm 2017) và EP3401400 (cấp năm 2019). Đồng thời, trường vẫn duy trì bằng sáng chế EP3597749 và đang nộp thêm các đơn xin cấp bằng sáng chế mới. Phòng thí nghiệm Berkeley của giáo sư Doudna cũng đang tiếp tục hoạt động nghiên cứu và đăng ký bảo hộ sở hữu trí tuệ.
Việc thu hồi các bằng sáng chế châu Âu sẽ gây ra những tác động sâu rộng đến toàn bộ ngành công nghiệp công nghệ sinh học. Nhiều công ty đã đầu tư đáng kể vào việc mua bán các quyền liên quan đến CRISPR, với hy vọng độc quyền các phương pháp điều trị mới hoặc ít nhất là đảm bảo quyền tự do nghiên cứu. Quyết định này sẽ tạo ra sự bất ổn và gây ra những tranh cãi về quyền sở hữu trí tuệ trong lĩnh vực này.
Các công ty công nghệ sinh học đang tích cực tham gia vào cuộc đua nghiên cứu và phát triển CRISPR, bao gồm Editas Medicine (hợp tác với Viện Broad), Caribou Biosciences và Intellia Therapeutics (cùng được đồng sáng lập bởi Jennifer Doudna), và CRISPR Therapeutics cùng ERS Genomics (liên kết với Emmanuelle Charpentier).
Trong số các công ty công nghệ sinh học kể trên, ERS Genomics, có trụ sở tại Dublin, được thành lập với mục tiêu thương mại hóa công nghệ CRISPR. Công ty này tự định vị mình là “công ty cấp phép CRISPR” và đã bán quyền truy cập không độc quyền vào các bằng sáng chế cốt lõi của mình cho hơn 150 tổ chức trên toàn cầu, bao gồm các công ty, trường đại học và các viện nghiên cứu đang sử dụng CRISPR trong các hoạt động nghiên cứu và phát triển của mình.
Đầu năm nay, Laura Koivusalo, người sáng lập StemSight - một công ty công nghệ sinh học nhỏ của Phần Lan, đã quyết định chấp nhận các điều khoản cấp phép liên quan đến công nghệ CRISPR. Quyết định này được đưa ra do công ty của bà đang nghiên cứu một phương pháp điều trị mắt mới sử dụng tế bào gốc đã được chỉnh sửa bằng CRISPR.
Không phải công ty công nghệ sinh học nào cũng đồng ý trả phí bản quyền trước khi có sản phẩm, nhưng Koivusalo lại có một quan điểm khác. Cô cho rằng việc tuân thủ quy định bản quyền là điều cần thiết và đã quyết định mua giấy phép sử dụng công nghệ CRISPR. Koivusalo chia sẻ: “Chúng tôi quyết định làm như vậy vì văn hóa kinh doanh minh bạch của người Bắc Âu. Khi chúng tôi hỏi về việc cần giấy phép để nghiên cứu, họ đã trả lời có”.
Một bài thuyết trình trực tuyến của ERS đã công khai mức phí cấp phép cho các công ty khởi nghiệp nhỏ như StemSight là 15.000 đô la một năm. Laura Koivusalo cho biết cô đã trả phí để được cấp phép sử dụng hai bằng sáng chế mà sau đó đã bị hủy bỏ. Bà bày tỏ sự bất ngờ khi biết tin này và cho rằng ERS lẽ ra nên thông báo trước cho các khách hàng của họ.
Đại diện của ERS Genomics khẳng định rằng khách hàng của công ty vẫn được bảo vệ bởi các bằng sáng chế CRISPR còn hiệu lực, đặc biệt là những bằng sáng chế thuộc sở hữu của các nhà khoa học đoạt giải Nobel. Bên cạnh đó, các đơn đăng ký bằng sáng chế mới cũng đang được xem xét và có thể cung cấp thêm lớp bảo vệ pháp lý.
Tại Hoa Kỳ, Viện Broad cũng đã cấp phép sử dụng công nghệ CRISPR, nhưng với mức phí có thể tăng đáng kể khi có sản phẩm thương mại. Một ví dụ điển hình là trường hợp của Vertex Pharmaceuticals. Để đưa ra thị trường phương pháp điều trị bệnh hồng cầu hình liềm đầu tiên dựa trên CRISPR, Vertex đã phải trả cho Viện Broad một khoản phí ban đầu lên đến 50 triệu đô la, cùng với các khoản thanh toán bổ sung trong tương lai.
Charpentier và Doudna được công nhận là những người đầu tiên khám phá và công bố tiềm năng của CRISPR như một công cụ chỉnh sửa gen chính xác và hiệu quả trong một nghiên cứu năm 2012. Bằng sáng chế của họ ở Châu Âu, sau khi vượt qua nhiều tranh cãi pháp lý, đã khẳng định vị thế tiên phong của hai nhà khoa học này trong lĩnh vực này.
Tháng 8 vừa qua, một cuộc phân tích kỹ lưỡng đã chỉ ra rằng đơn xin cấp bằng sáng chế ban đầu của Berkeley đã bỏ sót một chi tiết quan trọng. Theo đánh giá này, việc thiếu sót thông tin này khiến cho “người có chuyên môn trong lĩnh vực không thể thực hiện được phương pháp đã yêu cầu”, điều đó có nghĩa là phát minh chưa được mô tả một cách đầy đủ và chi tiết để có thể được thực hiện.
Lỗi trong đơn đăng ký bằng sáng chế liên quan đến một chi tiết cực kỳ quan trọng gọi là “mô típ liền kề protospacer” hay PAM. PAM đóng vai trò như những "địa chỉ" đặc biệt trên sợi DNA, chỉ ra cho hệ thống CRISPR-Cas biết chính xác vị trí cần cắt. Việc bỏ sót thông tin về PAM đồng nghĩa với việc thiếu đi một yếu tố quyết định để xác định mục tiêu cắt chính xác trên bộ gen.
Bức thư phản hồi dài 76 trang của nhóm Nobel đã phơi bày một cuộc tranh cãi gay gắt về quyền sở hữu trí tuệ trong lĩnh vực khoa học. Nhóm nghiên cứu đã thể hiện sự không đồng tình sâu sắc với quyết định từ chối cấp bằng sáng chế và đã chi tiết hóa từng điểm bất hợp lý trong đánh giá của cơ quan xét duyệt. Qua đó, họ đã cho thấy một sự quyết tâm bảo vệ thành quả nghiên cứu của mình và đặt ra những câu hỏi về tính công bằng và minh bạch trong quá trình xét duyệt bằng sáng chế.
