Luật Trí tuệ nhân tạo cần một khung pháp lý linh hoạt, nhân văn và vì con người

Tại Hội thảo góp ý Dự thảo Luật Trí tuệ nhân tạo do Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường Quốc hội phối hợp với Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam (VUSTA) tổ chức, Phó Chủ tịch Hội Tin học Việt Nam Lê Hồng Hà đã có những góp ý sâu sắc, mang tính chính sách - học thuật, hướng tới xây dựng một khung pháp lý linh hoạt, nhân văn và thúc đẩy đổi mới sáng tạo trong lĩnh vực trí tuệ nhân tạo (AI).

Trong bối cảnh AI đang trở thành hạ tầng công nghệ cốt lõi của phát triển kinh tế - xã hội, việc Việt Nam xây dựng và ban hành Luật Trí tuệ nhân tạo là một bước đi chiến lược, mang ý nghĩa định hình tương lai của nền kinh tế số. Đây không chỉ là một đạo luật công nghệ đơn thuần, mà là luật khung mang tính nền tảng, đặt ra các nguyên tắc, cơ chế và trách nhiệm pháp lý trong việc phát triển, ứng dụng, và quản trị AI một cách có trách nhiệm, an toàn, nhân văn.

Toàn cảnh Hội thảo góp ý Dự thảo Luật Trí tuệ nhân tạo do Ủy ban Khoa học, Công nghệ và Môi trường Quốc hội phối hợp với Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam (VUSTA) tổ chức. 

Làm rõ phạm vi điều chỉnh - tránh chồng chéo pháp lý

Tại hội thảo, Phó Chủ tịch Hội Tin học Việt Nam Lê Hồng Hà nhấn mạnh: “Luật Trí tuệ nhân tạo cần đạt được sự cân bằng giữa thúc đẩy đổi mới sáng tạo và kiểm soát rủi ro, hướng tới mục tiêu cao nhất là phát triển vì con người và vì xã hội”. Các góp ý của ông tập trung vào việc hoàn thiện cấu trúc, nguyên tắc và cơ chế vận hành của đạo luật mới này.

Theo ông Lê Hồng Hà, Dự thảo Luật đã tiếp cận tương đối toàn diện, bao quát các hoạt động nghiên cứu, phát triển, cung cấp và sử dụng AI. Tuy nhiên, cần làm rõ ranh giới giữa các lĩnh vực điều chỉnh để tránh chồng chéo với các luật chuyên ngành như Luật Công nghệ thông tin, Luật An ninh mạng, Luật Công nghiệp công nghệ số, Luật Dữ liệu và Luật Bảo vệ dữ liệu cá nhân v.v.

Ông đề xuất bổ sung điều khoản quy định “Luật này không thay thế, loại trừ quy định chuyên ngành khác có liên quan đến dữ liệu, quyền riêng tư, an ninh mạng và sở hữu trí tuệ”, đồng thời quy định rõ cơ chế phối hợp giữa các đạo luật này trong quá trình thi hành. Với những hệ thống AI có tính “lưỡng dụng” - sử dụng cho cả mục đích dân sự và an ninh, quốc phòng - cần thiết lập cơ chế phân loại lại rủi ro và trách nhiệm tuân thủ để tránh lỗ hổng pháp lý.

Một trong những vấn đề được ông Lê Hồng Hà đặc biệt nhấn mạnh là sự cần thiết của hệ thống khái niệm và định nghĩa chính xác. Nhiều thuật ngữ như “AI tạo sinh”, “AI đa dụng” hay “AI lưỡng dụng” được nêu trong Dự thảo nhưng chưa được giải thích rõ ràng, có thể dẫn đến cách hiểu và áp dụng khác nhau.

Ông đề nghị Việt Nam tham chiếu định nghĩa trong Đạo luật AI của Liên minh châu Âu và Nguyên tắc AI của OECD, đặc biệt đối với “AI tạo sinh” nên được hiểu là “hệ thống có khả năng tự động tạo ra nội dung mới như văn bản, hình ảnh, âm thanh hoặc mã lệnh dựa trên dữ liệu huấn luyện, mà không cần chỉ dẫn cụ thể của con người”.

Cùng với đó, ông Hà ủng hộ việc thành lập Ủy ban Quốc gia về Trí tuệ nhân tạo, song cho rằng cần xác định rõ tính chất của Ủy ban là cơ quan tư vấn và điều phối liên ngành, không mang tính hành chính. Thành phần Ủy ban nên bao gồm đại diện các bộ, ngành, viện nghiên cứu, hiệp hội nghề nghiệp, cộng đồng doanh nghiệp và chuyên gia độc lập, để bảo đảm tính đa chiều và khách quan trong tư vấn chính sách.

Khung đạo đức AI và nguyên tắc “AI vì con người”

Theo Phó Chủ tịch Hội Tin học Việt Nam, một đạo luật về AI phải được xây dựng trên nền tảng giá trị “vì con người”. Dự thảo Luật hiện đã đề cập các nguyên tắc như an toàn, minh bạch, tuân thủ pháp luật, song vẫn cần nhấn mạnh rõ hơn yếu tố đạo đức, công bằng và nhân văn.

Ông viện dẫn khuyến nghị của UNESCO (2021) và OECD (2019), nhấn mạnh rằng Khung đạo đức AI quốc gia cần bảo đảm các giá trị: an toàn, minh bạch, công bằng, trách nhiệm giải trình, bảo vệ quyền con người, khuyến khích đổi mới sáng tạo. Luật phải thể hiện sự cân bằng giữa đạo đức và phát triển, để công nghệ không chỉ phục vụ hiệu quả kinh tế mà còn tôn trọng phẩm giá và quyền con người.

Từ đó, ông Hà đề xuất bổ sung nguyên tắc: “Phát triển và ứng dụng trí tuệ nhân tạo phải hướng tới lợi ích của con người, tôn trọng phẩm giá và quyền con người, bảo đảm không phân biệt đối xử.” Đồng thời, Nhà nước cần khuyến khích đổi mới sáng tạo, xây dựng hệ sinh thái AI an toàn và có trách nhiệm.

Một nội dung quan trọng khác là nguyên tắc “giải trình” (accountability), theo đó mọi chủ thể phát triển hoặc triển khai hệ thống AI đều phải có khả năng giải thích và chịu trách nhiệm về kết quả, quyết định hay tác động của hệ thống mà mình vận hành.

Phó Chủ tịch VAIP đánh giá cao việc Dự thảo Luật tiếp thu có chọn lọc mô hình quản lý dựa trên rủi ro của EU, cách tiếp cận được nhiều quốc gia tiên tiến sử dụng. Tuy nhiên, ông lưu ý rằng việc phân loại rủi ro cần linh hoạt, có khả năng cập nhật theo sự tiến hóa nhanh của công nghệ.

Đối với các hệ thống AI rủi ro cao, ông đề xuất áp dụng cơ chế “tiền kiểm kết hợp hậu kiểm”, trong đó tiền kiểm tập trung vào tiêu chí an toàn, bảo mật dữ liệu và khả năng giải trình; hậu kiểm giám sát việc vận hành và trách nhiệm khi xảy ra sự cố. Ngoài ra, nên thành lập cơ sở dữ liệu quốc gia về các hệ thống AI rủi ro cao, giúp quản lý minh bạch và thuận lợi hơn cho việc đánh giá, cấp phép và giám sát.\

Ông Lê Hồng Hà, Phó Chủ tịch Hội Tin học Việt Nam.

AI tạo sinh và bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ

Với sự phát triển mạnh mẽ của AI tạo sinh (Generative AI), vấn đề bản quyền và trách nhiệm pháp lý đang đặt ra thách thức mới. Ông Lê Hồng Hà cho rằng, nội dung do AI tạo ra không thể tự động được coi là tác phẩm có tác giả, nhưng người sử dụng AI phải chịu trách nhiệm về việc công bố và sử dụng sản phẩm.

Ông đề nghị Dự thảo quy định rõ nghĩa vụ gắn nhãn nội dung do AI tạo ra, công bố minh bạch nguồn dữ liệu huấn luyện và tránh xâm phạm quyền sở hữu trí tuệ, bí mật kinh doanh. Việc sử dụng dữ liệu có yếu tố sở hữu trí tuệ cho huấn luyện AI cần sự đồng ý của chủ sở hữu hợp pháp, trừ trường hợp vì mục đích nghiên cứu khoa học thuần túy hoặc lợi ích công cộng.

Đồng thời, cần xem xét cơ chế chia sẻ lợi ích giữa chủ sở hữu mô hình và người sử dụng trong quá trình khai thác thương mại sản phẩm do AI tạo sinh tạo ra, đảm bảo sự công bằng và minh bạch trong nền kinh tế sáng tạo mới.

Bên cạnh các khía cạnh pháp lý, ông Hà nhấn mạnh tầm quan trọng của chính sách phát triển nhân lực và hạ tầng AI quốc gia. Ông đề xuất Chính phủ có chương trình đào tạo nhân lực công nghệ số chất lượng cao, hỗ trợ liên kết giữa doanh nghiệp - viện - trường, cấp học bổng và tín dụng ưu đãi cho đào tạo kỹ sư AI.

Cùng với đó, cần hình thành Hạ tầng điện toán AI quốc gia, kết nối với các trung tâm dữ liệu vùng, ban hành chuẩn kỹ thuật mở cho chia sẻ dữ liệu và mô hình AI. Việc thành lập Quỹ Phát triển AI theo hình thức đồng tài trợ công - tư sẽ giúp tăng hiệu quả sử dụng nguồn lực, ưu tiên cho các dự án phát triển AI tiếng Việt và mô hình AI đa dụng nội địa.

Theo Phó Chủ tịch Lê Hồng Hà, Luật Trí tuệ nhân tạo cần được thiết kế như một đạo luật khung, vừa đảm bảo tính ổn định, vừa đủ linh hoạt để thích ứng với sự thay đổi nhanh chóng của công nghệ. Những vấn đề mang tính nguyên tắc, liên quan đến quyền con người và đạo đức, nên do Quốc hội quy định, còn các tiêu chí kỹ thuật, phân loại rủi ro nên giao Chính phủ quy định chi tiết bằng Nghị định hoặc Thông tư để bảo đảm tính kịp thời.

Ông cũng nhấn mạnh sự cần thiết của việc thống nhất và đồng bộ giữa Luật AI và các luật khác như Luật Dữ liệu, Luật Bảo vệ dữ liệu cá nhân, Luật Sở hữu trí tuệ, Luật Công nghiệp công nghệ số v.v nhằm xây dựng một hệ thống pháp lý hài hòa, thống nhất và dễ áp dụng trong thực tiễn.

Hội Tin học Việt Nam đánh giá việc ban hành Luật Trí tuệ nhân tạo là bước đi chiến lược, góp phần định hình tương lai phát triển của nền kinh tế số Việt Nam. Theo ông Lê Hồng Hà, để Luật thực sự khả thi và tạo động lực cho đổi mới sáng tạo, cần đảm bảo ba yếu tố then chốt: Hài hòa giữa quản lý và thúc đẩy phát triển; Đặt con người và nhân lực công nghệ số ở vị trí trung tâm; Bảo đảm tính linh hoạt, cập nhật theo sự tiến hóa của công nghệ.

“Một khung pháp lý tốt không chỉ kiểm soát rủi ro, mà còn mở đường cho đổi mới. Luật Trí tuệ nhân tạo phải trở thành nền tảng để Việt Nam phát triển một nền AI an toàn - sáng tạo - nhân văn” - ông Lê Hồng Hà nhấn mạnh.