Rác thải điện tử tăng vọt: Thách thức trong nền kinh tế số

Rác thải điện tử đang tăng nhanh tại Việt Nam, đặt ra bài toán quản lý cấp bách giữa bối cảnh chuyển đổi số và tiêu dùng công nghệ bùng nổ.

Khi Việt Nam bước vào giai đoạn tăng tốc chuyển đổi số, với hàng triệu thiết bị công nghệ được sử dụng mỗi năm trong học tập, sản xuất, thương mại và đời sống cá nhân, một hệ lụy môi trường đang âm thầm tích tụ: rác thải điện tử. Không ồn ào như rác nhựa, không dễ thấy như rác sinh hoạt, nhưng rác điện tử – từ điện thoại, máy tính, máy in, pin, tivi, tủ lạnh, đến các thiết bị gia dụng thông minh – lại là loại rác có tốc độ tăng nhanh nhất và mức độ nguy hiểm lớn hơn nhiều.

Theo một báo cáo gần đây, người Việt thải ra hơn 200.000 tấn rác thải điện tử mỗi năm, tương đương với khối lượng của hơn 1.000 chiếc máy bay Boeing 747. Con số này không ngừng tăng khi người tiêu dùng thay thiết bị thường xuyên hơn để chạy theo công nghệ mới, đặc biệt trong thời đại làm việc từ xa, học trực tuyến, mua sắm qua mạng và quản lý bằng phần mềm đang trở thành xu thế phổ biến. Tuy nhiên, hạ tầng thu gom và xử lý loại chất thải đặc thù này lại chưa theo kịp, để lại khoảng trống lớn cả về pháp lý lẫn năng lực kỹ thuật.

Hiện nay, phần lớn rác điện tử ở Việt Nam vẫn đang được xử lý theo phương thức thủ công hoặc qua các kênh không chính thức. Người dân có thể bán thiết bị cũ cho đồng nát, hoặc vứt chung với rác thải sinh hoạt. Một phần được các cơ sở nhỏ thu gom, tháo dỡ để lấy linh kiện bán lẻ, phần còn lại bị đốt hoặc chôn lấp. Những phương thức này đều tiềm ẩn rủi ro lớn: các linh kiện chứa chì, thủy ngân, asen, cadmium hay các hợp chất halogen có thể rò rỉ vào đất, nước ngầm và không khí, gây ảnh hưởng lâu dài đến môi trường và sức khỏe cộng đồng.

Trong khi đó, rác điện tử cũng chứa hàm lượng cao kim loại quý như vàng, bạc, đồng, niken – những vật liệu hoàn toàn có thể tái chế nếu có công nghệ phù hợp. Nhiều quốc gia đã xem tái chế rác điện tử là một phần trong chiến lược phát triển kinh tế tuần hoàn, không chỉ để giảm ô nhiễm mà còn nhằm tiết kiệm tài nguyên. Tại Việt Nam, tiềm năng này vẫn chưa được khai thác đúng mức do thiếu cơ sở xử lý quy mô công nghiệp và chính sách hỗ trợ đủ mạnh để thu hút doanh nghiệp đầu tư.

Một điểm sáng là Luật Bảo vệ môi trường sửa đổi năm 2020 đã đưa vào khung pháp lý khái niệm “trách nhiệm mở rộng của nhà sản xuất” (EPR), yêu cầu doanh nghiệp phải thu hồi và xử lý sản phẩm sau khi bán ra thị trường. Tuy nhiên, sau hơn ba năm ban hành, việc thực thi vẫn rất mờ nhạt. Không nhiều doanh nghiệp có hệ thống thu hồi riêng, người tiêu dùng cũng thiếu kênh chính thức để gửi trả thiết bị cũ. Các chiến dịch thu gom tự nguyện mang tính biểu trưng là chính, chưa tạo thành mạng lưới thu gom hiệu quả và bền vững.

Về mặt quản lý nhà nước, hệ thống phân loại rác tại nguồn – điều kiện tiên quyết để xử lý hiệu quả rác điện tử – vẫn chưa được triển khai đồng bộ. Phần lớn rác sinh hoạt vẫn được thu gom chung, dẫn đến việc rác điện tử dù được thải đúng cũng khó đi đến đúng nơi cần đến. Cùng lúc đó, các cơ sở xử lý được cấp phép lại thiếu đầu ra ổn định cho sản phẩm tái chế, thiếu vốn đầu tư công nghệ và đối mặt với cạnh tranh không lành mạnh từ cơ sở thu mua phi chính thức.

Các chuyên gia môi trường cho rằng để giải quyết bài toán rác thải điện tử, Việt Nam cần một chiến lược tổng thể hơn là các giải pháp nhỏ lẻ. Thứ nhất, cần đẩy mạnh tuyên truyền để thay đổi nhận thức của người tiêu dùng, khuyến khích hành vi phân loại và thu hồi rác đúng cách. Thứ hai, cần phát triển mạng lưới điểm thu gom chính thức, có thể kết hợp với các trung tâm bảo hành, siêu thị điện máy, hoặc mạng lưới bưu cục, nhằm tạo thuận tiện cho người dân. Thứ ba, cần hỗ trợ tài chính và kỹ thuật cho các doanh nghiệp tái chế, đồng thời nâng chuẩn công nghệ và siết quản lý với các cơ sở tự phát gây ô nhiễm.

Bên cạnh đó, các hãng sản xuất thiết bị cần chủ động hơn trong thiết kế sản phẩm thân thiện với môi trường, dễ tháo rời, dễ tái chế và có tuổi thọ lâu hơn. Đây không chỉ là trách nhiệm môi trường, mà còn là cơ hội để xây dựng thương hiệu gắn với phát triển bền vững – một xu hướng đang ngày càng được người tiêu dùng quốc tế quan tâm. Một số công ty lớn đã bắt đầu triển khai chính sách thu hồi pin, đổi thiết bị cũ lấy mới có trợ giá, nhưng vẫn còn hạn chế về quy mô.

Trong bối cảnh Việt Nam đang đặt mục tiêu tăng trưởng xanh, phát triển kinh tế tuần hoàn và cam kết giảm phát thải ròng về 0 vào năm 2050, việc kiểm soát rác thải điện tử là một trong những mắt xích quan trọng. Không thể tiếp tục hy sinh môi trường để đổi lấy tốc độ công nghệ, cũng không thể để nền kinh tế số phát triển trên một hạ tầng xử lý chất thải lỗi thời. Nếu được quan tâm đúng mức, rác điện tử không chỉ là vấn đề cần xử lý mà còn là nguồn tài nguyên có giá trị cao, góp phần xây dựng một nền kinh tế số bền vững, hiệu quả và có trách nhiệm.