Trí tuệ nhân tạo (AI) mở ra kỷ nguyên mới cho nghề kiểm toán

Với sự hỗ trợ của trí tuệ nhân tạo, ngành kiểm toán đang bước vào giai đoạn mới – nơi công nghệ trở thành "trợ lý đắc lực", giúp phát hiện sai phạm sớm, giám sát toàn diện và tăng tính minh bạch trong quản lý tài chính công.

Phó Tổng Kiểm toán Nhà nước (KTNN) Bùi Quốc Dũng phát biểu - Ảnh: VGP/HT.

Trí tuệ nhân tạo – cú hích đổi mới nghề kiểm toán

Đây là ý kiến của Phó Tổng Kiểm toán Nhà nước (KTNN) Bùi Quốc Dũng tại hội thảo quốc tế "Kiểm toán trong kỷ nguyên mới – Nâng cao năng lực kiểm toán với AI", tổ chức ngày 13/10, tại Hà Nội. Sự kiện quy tụ các đại biểu từ các cơ quan trung ương, Hiệp hội Kế toán Công chứng Anh quốc (ACCA), các công ty kiểm toán trong và ngoài nước, ngân hàng, viện nghiên cứu, trường đại học và hiệp hội nghề nghiệp tài chính – kiểm toán.

Theo Phó Tổng KTNN Bùi Quốc Dũng: "Chưa bao giờ trong lịch sử, công nghệ lại thay đổi nhanh và sâu sắc như hiện nay. Trí tuệ nhân tạo đang tái định hình mọi lĩnh vực – từ sản xuất, tài chính, y tế đến giáo dục. Và dĩ nhiên, ngành kiểm toán – lĩnh vực bảo đảm tính minh bạch và trách nhiệm giải trình trong quản trị công – không thể đứng ngoài dòng chảy ấy".

Ông Bùi Quốc Dũng nhấn mạnh, AI không chỉ là công cụ, mà còn là cơ hội tái tạo tư duy nghề nghiệp. Kiểm toán viên vốn dựa vào bằng chứng và suy luận, nhưng mô hình truyền thống bị giới hạn bởi thời gian, nhân lực và mẫu chọn. Với lượng dữ liệu khổng lồ, họ buộc phải chọn mẫu đại diện, rồi suy diễn tổng thể – điều này khiến kết quả có thể thiếu toàn diện và kém cập nhật.

AI và dữ liệu lớn (Big Data) đã tạo nên bước ngoặt. Thay vì chỉ phân tích "điểm ảnh rời rạc", kiểm toán viên có thể xử lý toàn bộ tập dữ liệu để phát hiện sai sót, gian lận và xu hướng bất thường. Cùng với đó, các thuật toán học máy, học sâu và xử lý ngôn ngữ tự nhiên (NLP) giúp chuyển đổi những kho dữ liệu khổng lồ – từ văn bản, hợp đồng, báo cáo – thành thông tin có thể tra cứu, đối chiếu và phân tích được.

Nhờ vậy, kiểm toán không còn dừng ở việc phát hiện hậu kiểm, mà có thể dự báo, cảnh báo sớm các rủi ro trong chi tiêu công – một chuyển dịch từ phản ứng sang chủ động.

Ông Bùi Quốc Dũng thông tin thêm, nhiều cơ quan kiểm toán tối cao trên thế giới đã dịch chuyển sang giám sát liên tục và tiên đoán rủi ro. Kỹ thuật phân tích nhân quả được áp dụng để đánh giá tác động chính sách thay vì chỉ nêu tương quan dữ liệu. Các trợ lý kiểm toán ảo dựa trên mô hình ngôn ngữ lớn (LLM) giờ đây có thể tự động tra cứu, đối chiếu và soạn thảo báo cáo, giám sát hàng chục triệu giao dịch mỗi tháng.

Xây dựng hệ sinh thái kiểm toán số: Các ứng dụng AI thực tiễn

Phó Tổng KTNN Bùi Quốc Dũng cho biết, Việt Nam đang chủ động bắt nhịp xu hướng công nghệ kiểm toán toàn cầu. Khối lượng và độ phức tạp của dữ liệu công – từ thuế, bảo hiểm, đầu tư công – đã vượt xa khả năng kiểm toán thủ công.

Ví dụ, Bảo hiểm Xã hội Việt Nam mỗi tháng xử lý 17 triệu lượt tham gia, phát hành các thẻ bảo hiểm y tế và nhiều triệu lượt khám chữa bệnh mỗi năm. Hay như Cục Thuế, tính đến cuối năm 2024, có hơn 950.000 doanh nghiệp khai thuế điện tử đã thực hiện nộp gần 16 triệu hồ sơ và gần 150 triệu tờ khai. Đó là những bức tranh dữ liệu khổng lồ, liên tục cập nhật theo thời gian thực, mà nếu tiếp tục xử lý bằng cách tiếp cận thủ công truyền thống, chúng ta sẽ có nguy cơ bỏ sót rủi ro hệ thống và giảm độ tin cậy của kết luận kiểm toán. Nhìn thẳng vào thách thức và thời cơ, KTNN đã lựa chọn con đường chủ động: xây nền tảng dữ liệu, kết nối – chia sẻ với các bộ, ngành trọng yếu; chuẩn bị hạ tầng lưu trữ và xử lý; đồng thời triển khai những dự án AI trực tiếp giải bài toán nghiệp vụ của kiểm toán công.

KTNN đã khởi dựng nền tảng dữ liệu lớn, lựa chọn kiến trúc công nghệ phù hợp và kết nối–chia sẻ với Bộ Tài chính, Bảo hiểm xã hội Việt Nam, Ngân hàng Nhà nước, tạo lập kho dữ liệu trên 100 triệu bản ghi phục vụ phân tích kiểm toán. KTNN đã xây dựng hệ sinh thái công nghệ kiểm toán, trong đó 6 phần mềm ứng dụng AI và dữ liệu đang được triển khai trong thực tế: từ phân tích dữ liệu ngân sách, đánh giá rủi ro, kiểm tra giao dịch tài chính, đến giám sát đầu tư công và đánh giá chi tiêu xanh. Những kết quả bước đầu đó khẳng định: AI không thay thế kiểm toán viên, mà làm cho kiểm toán viên trở nên mạnh mẽ hơn, chính xác hơn và sâu sắc hơn.

"Chúng tôi đã hình thành hệ sinh thái công nghệ kiểm toán với sáu phần mềm ứng dụng AI trong thực tế, từ phân tích dữ liệu ngân sách, đánh giá rủi ro, kiểm tra giao dịch tài chính, đến giám sát đầu tư công và đánh giá chi tiêu xanh. AI không thay thế kiểm toán viên, mà giúp họ mạnh mẽ hơn, chính xác hơn, sâu sắc hơn. AI giúp kiểm toán viên không chỉ phát hiện sai phạm nhanh hơn, mà còn dự báo rủi ro, khuyến nghị chính sách và hỗ trợ quản lý tài chính công – phù hợp định hướng kiểm toán thông minh, chủ động, thời gian thực" Phó Tổng KTNN Bùi Quốc Dũng nhấn mạnh.

Đại diện các DN, chuyên gia trao đổi tại Hội thảo quốc tế "Kiểm toán trong kỷ nguyên mới – Nâng cao năng lực kiểm toán với AI" - Ảnh: VGP/HT.

Doanh nghiệp và ngân hàng: AI là công cụ, con người vẫn là trọng tâm

Ông Phan Ngọc Anh – Phó Tổng giám đốc Dịch vụ Kiểm toán Deloitte Việt Nam chia sẻ: Việc ứng dụng AI trong toàn bộ quy trình kiểm toán: từ lập kế hoạch, đánh giá rủi ro đến đưa ra kết luận kiểm toán.

Lãnh đạo Deloitte cho biết, các công cụ AI giúp phân tích dữ liệu tài chính, phi tài chính, phát hiện biến động bất thường về doanh thu, chi phí hoặc lãi suất giữa các chi nhánh ngân hàng theo chu kỳ nhiều năm. Các phần mềm như Documentation AI có thể tự động ghi nhận, chuyển lời nói thành văn bản, xây dựng sơ đồ quy trình (flowchart) giúp kiểm toán viên tiết kiệm thời gian và tránh sai sót.

Công cụ Research Assistant cũng giúp đề xuất thủ tục kiểm toán phù hợp với từng rủi ro cụ thể, thay vì dựa vào phán đoán chủ quan. Nhờ vậy, AI giúp chuẩn hóa quá trình thu thập bằng chứng kiểm toán.

Bên cạnh lợi ích, ông Ngọc Anh cảnh báo các thách thức về bảo mật dữ liệu và thiên lệch thuật toán. Deloitte đã phát triển khung AI đáng tin cậy (Deloitte Trustworthy AI Framework) với bảy tiêu chí: an toàn, minh bạch, công bằng, có thể giải trình, hiệu quả, đáng tin cậy và bảo mật.

"AI chỉ là công cụ hỗ trợ, người ký báo cáo vẫn phải chịu trách nhiệm cuối cùng", ông Phan Ngọc Anh nói.

Đại diện khối ngân hàng, bà Nguyễn Ngọc Lan Anh – Giám đốc Công nghệ và Nghiệp vụ Ngân hàng Standard Chartered Việt Nam chia sẻ kinh nghiệm triển khai AI trong quản lý rủi ro, tài chính, vận hành và an ninh mạng.

Bà Nguyễn Ngọc Lan Anh cho biết, ngân hàng đã hợp tác với Fintech tại Singapore để dự báo tỷ giá và phát hiện gian lận khi khách hàng mở thẻ tín dụng hoặc vay vốn. Trên toàn cầu, Standard Chartered đã phát triển SCGPT, mô hình AI tạo sinh phục vụ hơn 70.000 nhân viên tại 41 thị trường, giúp ghi biên bản họp, soạn thảo thư khách hàng, giảm chi phí vận hành 68% và tăng tốc xử lý dữ liệu từ 380 giây xuống 8 giây.

"AI không phải giải pháp cho mọi vấn đề. Quan trọng nhất là đưa kiểm soát rủi ro vào ngay từ đầu – giống như trang bị phanh an toàn cho cỗ xe tốc độ cao," đại diện Standard Chartered Việt Nam nói.

Ông Phạm Huy Thông – Phó Cục trưởng Cục Công nghệ thông tin, KTNN nêu ba thách thức lớn khi triển khai AI trong kiểm toán công: hạ tầng, bảo mật dữ liệu và nhân lực.

Thứ nhất, hạ tầng công nghệ chưa đồng bộ khiến việc triển khai toàn diện còn hạn chế. KTNN đã trình dự án ứng dụng trí tuệ nhân tạo và dữ liệu lớn đến năm 2026, được Bộ Tài chính phê duyệt nguồn vốn, dự kiến khởi động đầu năm tới.

Thứ hai, vấn đề chia sẻ dữ liệu giữa các bộ, ngành vẫn khó khăn dù có quy chế phối hợp. Cơ quan kiểm toán đang chuẩn bị kết nối Trung tâm dữ liệu quốc gia, phối hợp với Bộ Công an để bảo đảm an toàn thông tin.

Thứ ba, nguồn nhân lực công nghệ thông tin và kiểm toán viên còn thiếu và chưa đồng đều. Để khắc phục, KTNN đang tổ chức các khóa đào tạo công dân số, an toàn thông tin…Ngoài ra, Bộ Nội vụ đã ban hành chính sách hỗ trợ 5 triệu đồng/tháng cho công chức làm CNTT, khuyến khích thu hút nhân sự chất lượng cao vào khu vực công.

"Đó là những bước đi vững chắc giúp KTNN sẵn sàng chuyển đổi sang kiểm toán thông minh, đảm bảo minh bạch, an toàn và hiệu quả", ông Phạm Huy Thông nói.