Triển vọng tăng trưởng kinh tế nhờ AI

Báo cáo World Trade Report 2025 của Tổ chức Thương mại thế giới (WTO) vừa công bố, đã phác họa một viễn cảnh đầy hứa hẹn: trí tuệ nhân tạo (AI) có thể trở thành động lực quan trọng thúc đẩy tăng trưởng thương mại và kinh tế toàn cầu. Theo các kịch bản dự báo, AI có thể làm thương mại quốc tế tăng thêm 34-37% vào năm 2040, đồng thời góp phần nâng GDP toàn cầu lên 12-13% tùy mức độ ứng dụng.

AI không chỉ là công nghệ đột phá trong sản xuất và đời sống, mà còn dần trở thành nền tảng cho thương mại quốc tế. Báo cáo của WTO nhận định, AI giúp các nền kinh tế dễ dàng tiếp cận những hàng hóa trọng yếu như nguyên liệu thô, chất bán dẫn, linh kiện điện tử và các vật liệu phục vụ sản xuất. Đây chính là nhóm hàng được gọi là “AI-enabling goods” - hàng hóa nền tảng cho sự phát triển của công nghệ AI.

Theo thống kê, riêng năm 2023, kim ngạch thương mại toàn cầu của nhóm mặt hàng này đạt khoảng 2.300 tỷ USD. Con số này phản ánh nhu cầu ngày càng lớn của các nền kinh tế trong việc xây dựng chuỗi cung ứng phục vụ sản xuất thông minh, điện toán đám mây và các ứng dụng AI.

Tổng Giám đốc WTO Ngozi Okonjo-Iweala cho rằng, AI có tiềm năng to lớn trong việc giảm chi phí thương mại và nâng cao năng suất. Nếu biết kết hợp hài hòa giữa thương mại, đầu tư và chính sách bổ trợ, AI sẽ mở ra cơ hội tăng trưởng mới cho mọi nền kinh tế.
Báo cáo của WTO đưa ra các mô hình dự báo khác nhau tùy thuộc vào khả năng thu hẹp khoảng cách số giữa các nhóm nước.

Trong kịch bản tích cực, nếu các quốc gia thu nhập thấp và trung bình rút ngắn được một nửa khoảng cách hạ tầng số so với nhóm thu nhập cao, đồng thời triển khai AI rộng rãi, thu nhập của họ có thể tăng thêm lần lượt 15% và 14% vào năm 2040.

Ngược lại, nếu không rút ngắn được khoảng cách, mức tăng chỉ khoảng 8%, thấp hơn đáng kể so với mức tăng ~14% của các nước phát triển. Điều này cho thấy, AI có thể trở thành “đòn bẩy” để rút ngắn khoảng cách phát triển, nhưng cũng có nguy cơ tạo ra sự phân hóa sâu sắc hơn nếu hạ tầng và chính sách không theo kịp.

Một điểm đáng chú ý trong báo cáo là thương mại dịch vụ có thể số hóa (digitally deliverable services) - bao gồm dịch vụ AI, phần mềm, điện toán đám mây, thiết kế và dữ liệu - sẽ tăng trưởng vượt trội.

WTO dự báo, nhóm này có thể tăng tới 42% trong một số kịch bản, nhanh hơn nhiều so với thương mại hàng hóa truyền thống, cũng đồng nghĩa với việc các quốc gia có lợi thế về công nghệ số và nhân lực chất lượng cao sẽ dễ dàng nắm bắt cơ hội, trong khi các nền kinh tế chưa phát triển hạ tầng số sẽ bị hạn chế khả năng tham gia.
Song song với cơ hội, WTO cũng cảnh báo nhiều thách thức.

Một trong những rào cản lớn là tình trạng gia tăng các biện pháp hạn chế thương mại đối với hàng hóa liên quan đến AI. Nếu như năm 2012 chỉ có khoảng 130 biện pháp hạn chế thì đến năm 2024 con số này đã gần chạm mốc 500. Ở một số quốc gia, thuế nhập khẩu hàng hóa AI-enabling thậm chí có thể lên tới 45%.

Sự phân mảnh trong quy định pháp lý liên quan đến AI, dữ liệu và sở hữu trí tuệ cũng đang gây khó khăn cho thương mại quốc tế. WTO nhấn mạnh, nếu các nước không phối hợp xây dựng một khung khổ thống nhất, nguy cơ “mỗi nơi một luật” sẽ làm tăng chi phí và kìm hãm đổi mới.

Ngoài ra, sự phát triển nhanh chóng của AI có thể dẫn đến bất bình đẳng trong thu nhập và việc làm. Lao động có kỹ năng thấp và trung bình dễ bị thay thế, trong khi cơ hội tập trung nhiều vào lao động có kỹ năng cao. Điều này đòi hỏi các chính phủ phải chú trọng đào tạo, tái đào tạo và đầu tư cho giáo dục để bảo đảm chuyển đổi công bằng.

WTO kêu gọi các quốc gia tăng cường hợp tác quốc tế trong lĩnh vực AI và thương mại, đồng thời duy trì chính sách thương mại cởi mở, dễ dự đoán để tạo môi trường thuận lợi cho đổi mới. Một số khuyến nghị cụ thể gồm:

Đầu tư hạ tầng số: mở rộng mạng internet, nâng cấp hệ thống điện toán, phát triển công nghệ điện và năng lượng tái tạo để bảo đảm AI hoạt động hiệu quả.

Đào tạo kỹ năng lao động: chú trọng nâng cao kỹ năng số, tư duy phân tích và khả năng thích ứng của lực lượng lao động.

Chính sách thị trường lao động linh hoạt: bảo đảm người lao động có cơ hội chuyển đổi nghề nghiệp khi bị tác động bởi tự động hóa.

Hợp tác về quy định AI: xây dựng các nguyên tắc chung về quản lý dữ liệu, bảo mật, cạnh tranh và quyền sở hữu trí tuệ, tránh tình trạng phân mảnh luật lệ.

Các nước Đông Nam Á, trong đó có Việt Nam được đánh giá là khu vực có tốc độ phát triển kinh tế số nhanh, đặc biệt trong lĩnh vực thương mại điện tử và dịch vụ trực tuyến.

Đối với khu vực Đông Nam Á, trong đó có Việt Nam, báo cáo của WTO gợi mở cả cơ hội lẫn thách thức. Khu vực này vốn được đánh giá là có tốc độ phát triển kinh tế số nhanh, đặc biệt trong lĩnh vực thương mại điện tử và dịch vụ trực tuyến. Tuy nhiên, hạn chế về hạ tầng số, an ninh mạng, và thiếu hụt nhân lực chất lượng cao vẫn là rào cản lớn.
Tại Việt Nam, Chiến lược quốc gia về AI đến năm 2030 đã đặt mục tiêu đưa Việt Nam vào nhóm 4 nước dẫn đầu ASEAN trong nghiên cứu, phát triển và ứng dụng AI. Chiến lược này phù hợp với định hướng của WTO, song đòi hỏi phải đầu tư mạnh mẽ hơn vào hạ tầng, đào tạo nhân lực và xây dựng chính sách khuyến khích doanh nghiệp ứng dụng công nghệ mới.

Nếu tận dụng tốt cơ hội, Việt Nam có thể tham gia sâu hơn vào chuỗi cung ứng toàn cầu về AI, đặc biệt trong các lĩnh vực sản xuất phần cứng, dịch vụ số và logistics thông minh. Ngược lại, nếu chậm trễ, nguy cơ bị bỏ lại phía sau trong làn sóng thương mại số là rất lớn./.