Truy xuất nguồn gốc bắt buộc - giải pháp chống hàng giả trong thời đại số

Trong bối cảnh hàng giả, hàng nhái ngày càng tinh vi, việc bắt buộc truy xuất nguồn gốc cho các sản phẩm dễ bị làm giả là đòi hỏi cấp thiết. Nhiều chuyên gia cảnh báo: nếu không có cơ chế cưỡng chế và một cơ sở dữ liệu thống nhất toàn quốc, cuộc chiến chống hàng giả sẽ tiếp tục bị chia cắt và không hiệu quả.

Cần cơ chế bắt buộc truy xuất với hàng hóa “nhạy cảm”

Tình trạng hàng giả, hàng nhái đang tiếp tục diễn biến phức tạp. Theo Đại tá Phạm Minh Tiến, Phó Giám đốc Trung tâm Dữ liệu quốc gia (Bộ Công an), lực lượng chức năng đã xử lý hơn 40.000 vụ buôn lậu, gian lận thương mại và hàng giả, với tổng tiền phạt hơn 6.500 tỷ đồng chỉ trong 6 tháng đầu năm 2025. Đáng chú ý, phần lớn sản phẩm bị phát hiện đều không có truy xuất nguồn gốc, hoặc sử dụng mã giả, mã trùng.

“Không thể để người tiêu dùng đơn độc đối mặt với hàng giả. Truy xuất nguồn gốc phải trở thành cơ chế bắt buộc, đặc biệt với nhóm hàng dễ bị làm giả như thực phẩm, mỹ phẩm, thuốc, phân bón”, ông Tiến khẳng định.

Từ góc độ chuyên gia, ông Nguyễn Huy, Trưởng Ban Công nghệ (Hiệp hội Dữ liệu Quốc gia) cho rằng, Việt Nam cần học hỏi các mô hình buộc truy xuất toàn chuỗi như Nhật Bản, Hàn Quốc: “Chống hàng giả không thể tự nguyện. Khi tất cả sản phẩm lưu thông buộc phải có mã số định danh và dữ liệu truy xuất thì gian lận sẽ giảm mạnh".

Việc áp dụng hệ thống truy xuất nguồn gốc số góp phần ngăn ngừa gian lận thương mại, tăng cường niềm tin của người tiêu dùng vào sản phẩm trong nước.

Xây dựng cơ sở dữ liệu quốc gia: Mấu chốt để quản lý hàng hóa số

Việc truy xuất sẽ không hiệu quả nếu thiếu nền tảng dữ liệu chung. Thực tế, hiện nay dữ liệu truy xuất đang phân tán giữa các bộ ngành và doanh nghiệp. Doanh nghiệp tự tạo mã riêng, địa phương vận hành hệ thống riêng dẫn đến thiếu tính liên thông, gây khó khăn cho kiểm tra và xác minh nguồn gốc.

Từ tháng 10/2024, Cổng thông tin truy xuất nguồn gốc quốc gia do Tổng cục Tiêu chuẩn Đo lường Chất lượng (hiện là Ủy ban Tiêu chuẩn Đo lường Chất lượng Quốc gia) vận hành chính thức đi vào hoạt động, kết nối với hơn 4.000 doanh nghiệp và hàng chục tỉnh thành. Tuy nhiên, theo đánh giá của các chuyên gia, việc đồng bộ dữ liệu vẫn còn chậm, thiếu bắt buộc, đặc biệt trong khối doanh nghiệp vừa và nhỏ.

Để giải quyết, các cơ quan chức năng đang xây dựng nền tảng phần mềm truy xuất nguồn gốc tập trung, tích hợp với căn cước công dân gắn chip và dữ liệu định danh sản phẩm. Theo kế hoạch, hệ thống này sẽ chạy thử cuối năm 2025, giúp cảnh báo gian lận, phát hiện hàng giả ngay từ khâu lưu thông.

Chống hàng giả: Nhà nước, doanh nghiệp và người tiêu dùng cùng hành động

Bài toán hàng giả không thể giải được nếu chỉ một bên đơn lẻ vào cuộc. Từ góc độ chính sách, Quốc hội đã thông qua Luật Chất lượng sản phẩm, hàng hóa (sửa đổi), có hiệu lực từ 01/01/2026. Luật quy định rõ: Với hàng hóa có rủi ro cao, truy xuất nguồn gốc là bắt buộc. Các cơ quan quản lý phải xây dựng danh mục sản phẩm áp dụng và hướng dẫn kỹ thuật chi tiết. Công nghệ số, mã QR, blockchain được khuyến khích sử dụng để đảm bảo tính xác thực và minh bạch.

Doanh nghiệp cũng cần chủ động chuyển đổi, ứng dụng công nghệ truy xuất không chỉ để tuân thủ, mà còn để xây dựng thương hiệu và tạo lòng tin thị trường. Các giải pháp như blockchain (TE-Food), mã hóa QR động (iCheck), định danh vùng trồng (AgriTrack)... đang được một số doanh nghiệp triển khai hiệu quả.

Luật Chất lượng sản phẩm, hàng hóa quy định các sản phẩm bắt buộc gắn mã vạch để người dùng có thể đọc được thông qua thiết bị kỹ thuật số.

Về phía người tiêu dùng, việc chủ động quét mã, tra cứu sản phẩm, tố giác hàng giả sẽ góp phần hình thành hệ sinh thái chống gian lận. Bộ KH&CN và Bộ Công Thương trong năm 2025 đã đẩy mạnh chương trình tuyên truyền “Quét mã thông minh – Tiêu dùng an toàn”, khuyến khích hành vi tiêu dùng số.

Cơ chế bắt buộc truy xuất nguồn gốc, nền tảng dữ liệu quốc gia thống nhất và hành động đồng bộ giữa ba bên chính là chìa khóa để Việt Nam kiểm soát hiệu quả hàng giả trong nền kinh tế số. Khi mọi sản phẩm lưu thông đều có "hộ chiếu số", không gian cho hàng giả sẽ dần bị thu hẹp.

Đây không chỉ là câu chuyện quản lý hay công nghệ, mà là cuộc chiến bảo vệ thương hiệu quốc gia và sức khỏe cộng đồng, đòi hỏi quyết tâm chính trị, sự đầu tư nghiêm túc từ doanh nghiệp và sự đồng hành thực chất của người tiêu dùng.