Cuộc tranh giành quyền lực quanh chiếc ví số

Trong khi tranh luận về quản lý tiền mã hóa còn chưa ngã ngũ, một cuộc cạnh tranh quan trọng hơn đang diễn ra trong thầm lặng: Ai sẽ kiểm soát ví số và từ đó nắm quyền định hình danh tính, dữ liệu cũng như quyền tự do của người dùng trong kỷ nguyên số.

Ví số không chỉ là nơi lưu trữ tiền mã hóa

Theo phân tích của GS Danielle Zanzalari - giảng viên kinh tế tại Đại học Seton Hall (Hoa Kỳ), từng là chuyên gia tại Ngân hàng Dự trữ Liên bang Boston, vấn đề cốt lõi của kỷ nguyên tài chính mới không còn nằm ở đồng tiền mã hóa, mà ở hạ tầng vận hành chúng - cụ thể là ví số. Đây là phần mềm xác thực danh tính, kết nối con người với các hệ thống tài chính, mạng xã hội và thậm chí cả các nền tảng dịch vụ công. Khái niệm ví số vì thế rộng hơn chúng ta thường hình dung, vượt xa phạm vi một chiếc ví dùng để chứa token hay crypto.

Ví số trở thành tâm điểm của cuộc cạnh tranh quyền lực trong kỷ nguyên số.

Người dùng có thể nghĩ rằng, Apple hay Meta đã sở hữu phần lớn danh tính số của họ. Nhưng thực tế, ảnh hưởng của các “ông lớn” này vẫn bị kiềm chế bởi hệ sinh thái thanh toán rộng lớn hơn gồm ngân hàng, mạng lưới thẻ, các nền tảng đối thủ hay các quy định cạnh tranh. Điều này khiến quyền lực của họ, dù rất lớn, vẫn chưa mang tính tuyệt đối.

Ví tiền mã hóa lại là câu chuyện khác. Chúng kết nối người dùng trực tiếp vào blockchain và các ứng dụng phi tập trung mà không cần đến ngân hàng hay tổ chức trung gian. Bằng việc loại bỏ tầng kết nối truyền thống, ví tiền mã hóa trao quyền rất lớn cho những người thiết kế và vận hành hạ tầng ví, từ đó ảnh hưởng tới việc ai được tham gia nền kinh tế số và tham gia như thế nào.

GS Danielle Zanzalari cảnh báo rằng, khi công nghệ blockchain và tiền mã hóa tiếp tục phát triển, ví số sẽ trở thành cổng truy cập bắt buộc của mọi hoạt động trực tuyến: Từ thanh toán, xác minh danh tính, tới khai báo sức khỏe, bằng lái hay hồ sơ dân sự. Công nghệ tích hợp này khiến ví số trở thành một dạng “siêu công cụ”, nơi tất cả dữ liệu cá nhân được gom lại trong một hệ thống duy nhất. Điều đó đồng nghĩa, người xây dựng hệ thống ví sẽ có khả năng xác định “luật chơi” của đời sống số hằng ngày.

Quyền lực kinh tế và rủi ro độc quyền

Từ góc độ kinh tế học, sự thống trị của một nền tảng ví số có thể gây ra tình trạng độc quyền tương tự mạng xã hội hoặc hệ điều hành di động. Khi ví số trở thành cánh cửa duy nhất để tương tác với nền kinh tế số, việc “rời bỏ” hay “không tham gia” gần như là không thể. Lịch sử đã cho thấy, trong thế giới số, khi một nền tảng chiếm ưu thế, nó có thể đặt lợi ích của mình lên trên lợi ích của người dùng, tạo ra rủi ro về cạnh tranh, quyền riêng tư và tự do số.

Một số công ty blockchain đang tìm cách giảm thiểu những rủi ro đó bằng mô hình ví kết hợp, như trường hợp Ripple. Thay vì ép người dùng chọn giữa hệ thống truyền thống và blockchain, các ví lai (hybrid) kết nối đồng thời cả hai, giúp giao dịch diễn ra nhanh hơn và linh hoạt hơn, đồng thời hạn chế quyền lực tập trung vào một thực thể duy nhất. Dù vậy, mô hình này cũng chỉ là một phần của bức tranh lớn hơn, câu chuyện ai nắm quyền thiết kế và quản trị ví số trong tương lai.

Điều đáng lo ngại là trong khi các nhà lập pháp còn đang tranh cãi nên xếp loại token thế nào, thì vấn đề quan trọng hơn là hạ tầng ví số lại gần như chưa được đề cập. Chính cơ sở hạ tầng này mới quyết định ai có quyền truy cập vào nền kinh tế số, ai sở hữu dữ liệu cá nhân và ai được phép xác minh danh tính.

Thế giới đã bước vào cuộc đua định hình ví số

Nhiều quốc gia đã bắt đầu trả lời câu hỏi “ai kiểm soát ví số?”. Trung Quốc triển khai ví số quốc gia từ năm 2020, cho phép thanh toán bằng nhân dân tệ kỹ thuật số. Điều gây chú ý là ví này có thể được cơ quan an ninh truy cập, dẫn đến nguy cơ bị sử dụng cho giám sát và kiểm soát chính trị.

Ai kiểm soát ví số sẽ nắm lợi thế trong nền kinh tế số đang hình thành.

Châu Âu lại chọn hướng tiếp cận khác. Khung định danh số mới của EU cho phép người dân sở hữu một ví số được nhà nước bảo chứng, có tính liên thông giữa nhiều nền tảng. Mặc dù không rơi vào mô hình giám sát như Trung Quốc, nhưng cách làm này vẫn trao quyền năng lớn cho chính phủ trong quản lý dữ liệu công dân, thay vì trao nhiều quyền tự chủ hơn cho người dùng.

Hai mô hình đối nghịch này đặt ra câu hỏi quan trọng, làm sao để ví số vừa hữu ích, vừa không trở thành công cụ kiểm soát, ràng buộc hoặc độc quyền?

Hoa Kỳ cũng đứng trước bài kiểm tra quyết định

Theo GS Danielle Zanzalari, Hoa Kỳ nên đóng vai trò dẫn dắt toàn cầu bằng cách phát triển hệ thống định danh số dựa trên cạnh tranh và quyền tự do cá nhân. Chính phủ không cần xây dựng công nghệ riêng, mà cần đặt ra các chuẩn mở, rõ ràng và minh bạch về quyền riêng tư, về khả năng liên thông dữ liệu và về việc ai có quyền truy cập thông tin cá nhân.

Khu vực tư nhân có thể cạnh tranh trong việc thiết kế, sáng tạo và cung cấp ví số; còn vai trò của nhà nước là bảo đảm các doanh nghiệp không lạm dụng quyền lực. Điều quan trọng nhất là người dùng phải giữ được quyền kiểm soát danh tính số của họ.

Thách thức thực sự đối với Washington, theo GS Danielle Zanzalari, không nằm ở việc quản lý token hay tiền mã hóa, mà ở việc xây dựng cơ chế giám sát hạ tầng thanh toán số. Chỉ khi đó, người dân mới duy trì được quyền tự do trực tuyến và bảo vệ được dữ liệu của mình trong kỷ nguyên ví số./.