Đánh giá đúng về Nội các Trần Trọng Kim để hiểu đúng về hành trình đi tới độc lập, tự do của dân tộc Việt Nam và tầm vóc vĩ đại của Cách mạng Tháng Tám năm 1945

Cuốn sách "Nội các Trần Trọng Kim - Bản chất, vai trò và vị trí lịch sử" của GS.TS. Phạm Hồng Tung, do Nhà xuất bản Chính trị quốc gia Sự thật xuất bản lần thứ tư không chỉ tái hiện những câu chuyện chính trị đầy kỳ thú trong một giai đoạn đầy biến động của lịch sử, mà còn mở ra bức tranh xã hội Việt Nam trong giai đoạn 1940 – 1945 với nhiều góc nhìn về các nhân vật, các lực lượng và sự lựa chọn của lịch sử. Công trình dựa trên nghiên cứu và đối chiếu sử liệu phong phú, sự phân tích, lý giải rất mới mẻ của tác giả Phạm Hồng Tung.

Bìa cuốn sách "Nội các Trần Trọng Kim - Bản chất, vai trò và vị trí lịch sử" của GS.TS. Phạm Hồng Tung.

Cuốn sách gồm ba chương: Chương I - Hoàn cảnh lịch sử dẫn tới sự ra đời của Nội các Trần Trọng Kim, khi Nhật lật đổ Pháp và dựng chính quyền bản xứ do Bảo Đại đứng đầu, tập hợp nhiều trí thức “Tây học” mang tư duy cải cách. Chương II - Sự ra đời và hoạt động của Nội các Trần Trọng Kim, phân tích quá trình lựa chọn, thành lập và những hoạt động của nội các, từ thành lập Ủy ban dự thảo hiến pháp, cải tổ giáo dục, lập Bộ Thanh niên, phát động phong trào xã hội, đến thương lượng thu hồi Nam Kỳ và các thành phố nhượng địa… Chương III - Về bản chất, vai trò và vị trí lịch sử của Nội các Trần Trọng Kim, lý giải nguyên nhân sụp đổ của Nội các này trong bối cảnh Nhật đầu hàng Đồng minh, sức ép của phong trào cách mạng và nạn đói 1945; đồng thời nêu những đánh giá về vai trò, bản chất, vị trí, “công” và “tội” của Nội các Trần Trọng Kim từ nhiều phía, nhiều quan điểm của các học giả trong nước, nước ngoài, qua các thời kỳ; trên cơ sở đó lý giải một cách khách quan và toàn diện, sâu sắc và cụ thể, với cách tiếp cận mới mẻ, sáng tạo. 

Theo tác giả, mặc dù Nội các Trần Trọng Kim và hệ thống chính quyền bản xứ ở Việt Nam tồn tại từ sau cuộc đảo chính Nhật - Pháp cho đến trước cách mạng Tháng Tám năm 1945 là hệ thống chính quyền bù nhìn của người Nhật dựng nên để phục vụ mục tiêu chiếm đóng của quân Nhật, song đó chỉ là một chính quyền bù nhinf thụ động chứ không phải tay sai đắc lực của người Nhật. Trong thời gian tồn tại tuy rất ngắn ngủi, Nội các Trần Trọng Kim có một số nỗ lực trong việc phát triển phong trào dân tộc chủ nghĩa, bảo vệ chủ quyền thống nhất quốc gia.

Dù bản chất là chính phủ bù nhìn của người Nhật, nhưng không phải tất cả thành viên của  nội các đều là bù nhìn tay sai cho người Nhật. Nội các Trần Trọng Kim quy tụ một số nhân sĩ, trí thức “Tây học” nổi bật của thời kỳ này như: Phan Anh, Vũ Văn Hiền, Trịnh Đình Thảo, Hoàng Xuân Hãn… có lòng yêu nước, tiến bộ. Họ được đào tạo bài bản ở Pháp hoặc Nhật, am hiểu luật pháp và khoa học quản trị hiện đại. Dù xuất phát trong bối cảnh bị ràng buộc bởi quân đội Nhật, các thành viên nội các vẫn thể hiện rõ ý thức hiện đại hóa đất nước thông qua những chương trình cải cách toàn diện: thành lập Ủy ban dự thảo hiến pháp để chuẩn bị nền tảng pháp lý cho một quốc gia độc lập; cải tổ giáo dục với việc biên soạn lại chương trình học, chú trọng lịch sử và tiếng Việt; thành lập Bộ Thanh niên và khởi xướng phong trào thanh niên xã hội, khuyến khích tinh thần tự cường và ý thức công dân. Sự tham gia của họ chính là yếu tố góp phần hạn chế, ngăn chặn sự tham gia cầm quyền của những phần tử thân Nhật phản động; ra sức cổ vũ lòng yêu nước của quần chúng, cố gắng thực thi ở mức độ một số chính sách tiến bộ; do vậy nhiều người được dân chúng tin cậy, ủng hộ, là cơ sở để sau này họ đi theo cách mạng, hoà mình vào cuộc đấu tranh của dân tộc giành độc lập, tự do. 

Một điểm nhấn đặc biệt được cuốn sách phân tích kỹ là nỗ lực khẳng định chủ quyền lãnh thổ. Tác giả dẫn chứng các cuộc thương lượng kiên trì của Nội các Trần Trọng Kim với chính quyền Nhật nhằm thu hồi Nam Kỳ - vùng đất triều Nguyễn từng buộc cắt nhượng cho Pháp từ thế kỷ XIX. Thành công này, dù mang tính biểu tượng nhiều hơn thực chất, vẫn được GS.TS. Phạm Hồng Tung đánh giá là “đóng góp lịch sử lớn nhất” của nội các, bởi nó tạo tiền lệ pháp lý và tinh thần cho việc thống nhất đất nước sau này. Song song đó, nội các cũng tiếp quản các thành phố nhượng địa như Hà Nội, Hải Phòng, Đà Nẵng - một bước đi quan trọng để khôi phục toàn vẹn lãnh thổ.

Tuy nhiên, như tác giả chỉ rõ, những cải cách xã hội - văn hóa này chưa kịp lan tỏa sâu rộng thì đã bị thời cuộc chặn đứng. Nạn đói khủng khiếp năm 1945 cướp đi sinh mạng của hơn một triệu người dân ở Bắc Bộ và Bắc Trung Bộ, gây ra khủng hoảng nhân đạo nghiêm trọng. Nội các, dù ý thức được tầm quan trọng của cứu đói, vẫn lúng túng trong hành động và không thể huy động đủ nguồn lực để ứng phó, bất lực trước thời cuộc, trở thành trở lực, thành đối tượng của cách mạng, phải lật đổ và thủ tiêu trên con đường giải phóng dân tộc, giành lại độc lập, tự do của dân tộc Việt Nam. 

Cuốn sách trích dẫn lời Hoàng đế Bảo Đại trong “giờ phút lựa chọn”: “Trẫm ưng làm dân một nước độc lập hơn làm vua một nước nô lệ”. Đây không chỉ là một tuyên bố mang tính cá nhân, mà còn phản ánh xu thế tất yếu của lịch sử: chính quyền thân Nhật không còn chỗ đứng sau khi Nhật Bản đầu hàng Đồng minh, và chính quyền cách mạng là lực lượng duy nhất có khả năng tập hợp sức mạnh toàn dân, gánh vác sứ mệnh lãnh đạo nhân dân tiến lên khởi nghĩa giành chính quyền trong cả nước, trịnh trọng tuyên bố trước quốc dân đồng bào và toàn thế giới: “Nước Việt Nam có quyền hưởng tự do và độc lập, và sự thật đã thành một nước tự do, độc lập. Toàn thể dân tộc Việt Nam quyết đem tất cả tinh thần và lực lượng, tính mạng và của cải để giữ vững quyền tự do, độc lập ấy”.

Bằng cách đan xen câu chuyện chính trị với bức tranh xã hội, GS.TS. Phạm Hồng Tung đã giúp người nhìn nhận một cách đầy đủ về bản chất “bù nhìn thụ động” của Nội các Trần Trọng Kim, nhưng cũng không bỏ qua những nỗ lực, đóng góp ở mức độ của họ trong giai đoạn lịch sử cam go. Điểm đặc sắc của công trình là cách đánh giá công bằng và nhiều chiều cạnh trên cơ sở luận chứng và sử liệu đa dạng, khoa học. Từ đó, độc giả có thể nhìn nhận toàn cảnh, đúng đắn về lịch sử như nó vốn có.

Nội các Trần Trọng Kim - Bản chất, vai trò và vị trí lịch sử, vì vậy, không chỉ dành cho giới sử học, mà còn là tài liệu quý cho những ai muốn tìm hiểu sự giao thoa giữa chính trị và xã hội trong bước ngoặt Cách mạng Tháng Tám. Đọc cuốn sách, ta thấy rõ rằng những giá trị xã hội - văn hóa, dù nảy mầm trong một hoàn cảnh khắc nghiệt, vẫn góp phần tạo nền tảng tinh thần cho công cuộc giành độc lập và xây dựng đất nước sau này.