Năng lượng tái tạo – Động lực cho chuyển đổi xanh

Phát triển năng lượng tái tạo đang là trụ cột trong chiến lược chuyển đổi xanh của Việt Nam, mở ra hướng đi bền vững giữa áp lực về tăng trưởng và môi trường.

Năng lượng tái tạo trong bức tranh chuyển đổi xanh

Trước những thách thức ngày càng hiện hữu từ biến đổi khí hậu và suy giảm tài nguyên, chuyển đổi xanh đã trở thành chiến lược trung tâm trong định hướng phát triển kinh tế – xã hội của nhiều quốc gia. Với Việt Nam, lựa chọn này càng mang ý nghĩa sống còn khi vừa phải duy trì đà tăng trưởng, vừa giảm phát thải và bảo vệ môi trường sống. Trong hành trình đó, năng lượng tái tạo giữ vai trò then chốt, là mắt xích quan trọng để đảm bảo cả an ninh năng lượng lẫn tăng trưởng bền vững.

Ảnh minh họa

Chuyển đổi xanh không chỉ là chuyển đổi công nghệ, mà còn là sự thay đổi về mô hình tăng trưởng, trong đó năng lượng là một trụ cột cấu thành. Trong số các lĩnh vực then chốt như nông nghiệp, công nghiệp, đô thị hay giao thông, năng lượng tái tạo nổi lên như điểm khởi đầu lý tưởng – bởi không chỉ liên quan mật thiết đến phát thải nhà kính mà còn có dư địa tăng trưởng lớn và khả năng thu hút đầu tư cao.

Thống kê đến cuối năm 2024 cho thấy, tổng công suất điện từ năng lượng tái tạo tại Việt Nam đã đạt khoảng 23.000 MW, chiếm hơn 26% tổng công suất lắp đặt toàn hệ thống. Trong đó, điện mặt trời áp mái, điện gió trên bờ và sinh khối là những lĩnh vực phát triển mạnh. Đặc biệt, khu vực miền Trung và Tây Nguyên được đánh giá có tiềm năng rất lớn về điện gió, trong khi miền Nam thuận lợi cho điện mặt trời.

Tuy nhiên, điều quan trọng hơn là cách Việt Nam đang tích hợp năng lượng tái tạo vào chiến lược phát triển quốc gia. Nghị quyết số 29-NQ/TW về tiếp tục đổi mới mô hình tăng trưởng nhấn mạnh định hướng chuyển đổi năng lượng theo hướng xanh, sạch và tiết kiệm. Đồng thời, Quy hoạch điện VIII được phê duyệt năm 2023 đã dành ưu tiên rõ rệt cho năng lượng tái tạo, đặc biệt là điện gió ngoài khơi, với mục tiêu nâng tổng công suất lên tới 70.000 MW vào năm 2050.

Chuyển đổi xanh, một khi đi kèm với tăng trưởng năng lượng sạch, không chỉ góp phần hiện thực hóa cam kết phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050 mà còn tạo ra cơ hội cho nền kinh tế bứt phá. Khi nguồn điện sạch được đảm bảo, các ngành công nghiệp tiêu tốn năng lượng như dệt may, da giày, điện tử có thể tận dụng để thu hút đầu tư xanh, đáp ứng yêu cầu khắt khe của các thị trường xuất khẩu lớn như EU, Mỹ.

Thách thức và giải pháp để thúc đẩy năng lượng tái tạo

Dù có tiềm năng lớn, song quá trình phát triển năng lượng tái tạo ở Việt Nam vẫn đang đối mặt với nhiều rào cản, cả về kỹ thuật, cơ chế và xã hội. Một trong những vấn đề nổi cộm là quá tải lưới điện truyền tải tại nhiều khu vực có tiềm năng phát triển lớn như Ninh Thuận, Bình Thuận, Đắk Lắk. Khi công suất phát vượt khả năng truyền tải, nhiều dự án bị cắt giảm công suất, làm giảm hiệu quả đầu tư và kéo dài thời gian thu hồi vốn.

Bên cạnh đó, cơ chế giá – yếu tố then chốt để thu hút đầu tư – hiện vẫn còn nhiều bất ổn. Giai đoạn từ năm 2019–2021 từng ghi nhận làn sóng đầu tư mạnh nhờ chính sách giá FIT ưu đãi cho điện mặt trời. Tuy nhiên, sau khi chính sách này kết thúc, thiếu vắng các cơ chế thay thế khiến nhà đầu tư chững lại. Việc chậm ban hành cơ chế đấu thầu, đấu giá cũng khiến hàng loạt dự án "treo" nhiều năm.

Không chỉ vậy, chính sách mua bán điện trực tiếp (DPPA) – vốn là kỳ vọng lớn để kết nối doanh nghiệp sản xuất với nguồn điện tái tạo – đến nay vẫn đang trong giai đoạn thí điểm. Trong khi đó, việc tiếp cận đất đai cho dự án năng lượng vẫn tiềm ẩn nhiều tranh chấp với người dân, ảnh hưởng đến tính bền vững về mặt xã hội.

Ở góc độ giải pháp, nhiều chuyên gia cho rằng Việt Nam cần đẩy nhanh quá trình cải cách thể chế, đặc biệt là sửa đổi Luật Điện lực, ban hành sớm các cơ chế mua bán điện cạnh tranh và thiết kế lộ trình rõ ràng cho các loại hình năng lượng. Song song đó, cần đầu tư mạnh hơn vào hạ tầng truyền tải điện, trong đó Nhà nước nên giữ vai trò chủ đạo để đảm bảo tính đồng bộ.

Về tài chính, năng lượng tái tạo là lĩnh vực đòi hỏi nguồn vốn lớn, dài hạn và lãi suất thấp. Việc huy động các nguồn lực xanh – bao gồm cả trái phiếu xanh, quỹ đầu tư khí hậu, hay các khoản hỗ trợ từ tổ chức tài chính quốc tế – là hết sức cần thiết. Ngoài ra, ưu đãi tín dụng cho các doanh nghiệp sản xuất thiết bị năng lượng trong nước cũng sẽ giúp giảm phụ thuộc nhập khẩu, gia tăng tính chủ động.

Ở tầm dài hạn, phát triển năng lượng tái tạo cần đi liền với đào tạo nguồn nhân lực, phát triển khoa học – công nghệ và nâng cao năng lực quản lý. Việc đẩy nhanh số hóa trong vận hành hệ thống điện, ứng dụng trí tuệ nhân tạo trong quản lý công suất, hay tăng cường kết nối khu vực (như lưới điện ASEAN) sẽ là những yếu tố quan trọng để hiện thực hóa mục tiêu chuyển đổi xanh toàn diện.