'Cơn lốc' deepfake: Sự thật bị thao túng bằng công nghệ

Deepfake - công nghệ giả mạo hình ảnh và âm thanh bằng trí tuệ nhân tạo (AI) - không còn là trò giải trí đơn thuần, mà đã trở thành mối đe dọa nghiêm trọng đối với sự thật, niềm tin và nền tảng văn hóa xã hội.

Công nghệ và những mặt trái

Trong vài năm trở lại đây, công nghệ deepfake - sử dụng AI để tạo ra các đoạn video, hình ảnh hoặc âm thanh giả nhưng giống thật đến mức khó phân biệt - đang ngày càng phổ biến.

Bất cứ ai cũng có thể trở thành nạn nhân của deepfake. Ảnh: ITN

Từ các đoạn clip “hài hước” người nổi tiếng hát nhép, đóng phim cho tới những video giả mạo chính trị gia phát ngôn những điều họ chưa từng nói, deepfake đã và đang vượt ra khỏi giới hạn giải trí vô hại để trở thành một công cụ tiềm ẩn nhiều hệ lụy.

Với sự phát triển nhanh chóng của các phần mềm mã nguồn mở và công cụ AI, việc tạo ra một đoạn video giả mạo một người nổi tiếng, một quan chức nhà nước hay thậm chí người thân của bạn trở nên dễ dàng chỉ trong vài cú nhấp chuột. Điều đáng nói là mức độ chân thật ngày càng cao, khiến người xem khó phân biệt thật - giả bằng mắt thường, kể cả với các nội dung nhạy cảm hay xuyên tạc.

Từ các ứng dụng mạng xã hội như TikTok, Instagram cho đến các nền tảng tạo nội dung video sử dụng AI như Synthesia, HeyGen, D-ID, nhiều sản phẩm deepfake đã “len lỏi” vào đời sống hàng ngày dưới dạng meme, nội dung giải trí hoặc quảng cáo.

Tuy nhiên, không ít trường hợp bị lợi dụng cho các mục đích xấu: Lừa đảo tài chính, bôi nhọ danh dự, thao túng dư luận, hoặc tệ hơn là can thiệp vào các chiến dịch chính trị, tung tin giả nhằm gây hoang mang xã hội.

Trao đổi với Báo GD&TĐ, PGS.TS Bùi Hoài Sơn, đại biểu Quốc hội chuyên trách (Ủy ban Văn hóa và Xã hội của Quốc hội), nhận định: “Vấn đề deepfake không còn là một hiện tượng công nghệ đơn thuần, mà đã trở thành một thách thức văn hóa - xã hội nghiêm trọng. Khi niềm tin của công chúng vào hình ảnh, âm thanh, những yếu tố từng được xem là bằng chứng xác thực, bị lung lay, chúng ta đứng trước nguy cơ khủng hoảng niềm tin trong không gian thông tin”.

Ông Bùi Hoài Sơn nhấn mạnh, deepfake không chỉ đe dọa cá nhân nghệ sĩ, người nổi tiếng, mà còn ảnh hưởng sâu rộng tới toàn xã hội khi lớp “nhiễu loạn thông tin” do công nghệ tạo ra có thể gây ra nhiều hệ lụy như: Phá hoại uy tín cá nhân, gây bất ổn xã hội, thao túng dư luận và thậm chí làm giảm tính minh bạch trong các hoạt động dân chủ.

Cụ thể, ông Sơn phân tích: “Những vụ việc giả mạo hình ảnh, giọng nói của lãnh đạo, người nổi tiếng để lan truyền thông tin giả mạo trên mạng xã hội có thể tác động mạnh đến nhận thức cộng đồng, tạo ra hiệu ứng dây chuyền, đặc biệt nếu nội dung được chia sẻ rộng rãi mà chưa qua kiểm chứng. Sự đánh tráo thật giả bằng công nghệ khiến việc phân tích, phản biện xã hội trở nên khó khăn hơn, đồng thời tạo ra một lớp nhiễu loạn thông tin có chủ đích”.

Thống kê quốc tế cho thấy, chỉ riêng trong năm 2024, số lượng nội dung deepfake đã tăng gấp 9 lần so với năm 2022. Việt Nam, với tỷ lệ sử dụng mạng xã hội cao thuộc hàng đầu thế giới, cũng đang đối mặt với thách thức này khi ngày càng nhiều vụ việc giả mạo nghệ sĩ, lãnh đạo, cá nhân bị phát hiện.

Đại biểu Quốc hội, PGS.TS Bùi Hoài Sơn. Ảnh: NVCC

“Cơ quan quản lý, nhà làm luật, nền tảng công nghệ và báo chí hãy cùng kiến tạo một môi trường số lành mạnh, nơi công nghệ phục vụ con người chứ không thao túng con người. Mỗi hành vi giả mạo không chỉ xúc phạm cá nhân, mà còn làm tổn thương niềm tin xã hội. Đây là trận chiến của toàn xã hội. Tôi tin nếu cùng nhau sát cánh, chúng ta có thể chiến thắng”, PGS.TS Bùi Hoài Sơn khẳng định.

Nghệ sĩ, người nổi tiếng trở thành mục tiêu chính

Phân tích về vấn đề giới nghệ sĩ, người nổi tiếng trở thành mục tiêu đặc biệt của các hành vi deepfake, PGS.TS Bùi Hoài Sơn nhận định: “Người nghệ sĩ không chỉ là người làm nghệ thuật, họ còn là biểu tượng văn hóa, là người truyền cảm hứng và là gương mặt quen thuộc trong đời sống tinh thần của hàng triệu người dân. Chính vì thế, họ trở thành “tài sản chung” của cộng đồng, không chỉ được yêu mến mà còn dễ bị lợi dụng”.

Với sự phát triển của AI, việc giả mạo hình ảnh, giọng nói của người nổi tiếng trở nên dễ dàng và tinh vi hơn bao giờ hết. Những kẻ xấu chọn nghệ sĩ làm “con mồi” vì họ nắm giữ niềm tin của công chúng. Một video hoặc phát ngôn giả mạo tưởng chừng chân thực có thể gây ảnh hưởng mạnh mẽ: Từ việc quảng bá trá hình các sản phẩm cấm, cho đến lừa đảo tài chính hoặc thậm chí kích động dư luận.

“Sự nổi tiếng vốn là thành quả lao động nghệ thuật nghiêm túc, lại bị biến thành điểm yếu để khai thác, bôi nhọ, hạ thấp phẩm giá của người nghệ sĩ. Họ không chỉ bị tổn thương về danh dự, mà còn phải gánh chịu hệ lụy xã hội, tâm lý và pháp lý kéo dài”, ông Sơn khẳng định. Điều này không chỉ là vấn đề cá nhân, mà còn là hồi chuông cảnh tỉnh cho xã hội về việc bảo vệ người nổi tiếng trong môi trường số hóa phức tạp.

Ngoài ảnh hưởng cá nhân, deepfake còn gây ra những hệ quả nghiêm trọng hơn trên bình diện xã hội và truyền thông. Ông Sơn bày tỏ, nếu sự giả dối có thể được tạo ra dễ dàng, tinh vi và lan rộng đến mức không ai còn phân biệt được thật giả, thì điều bị tổn thương đầu tiên chính là niềm tin, vốn đã mong manh trong xã hội hiện đại.

Một clip giả mạo phát ngôn chính trị gia có thể làm rối loạn xã hội, gây chia rẽ hoặc kích động bạo lực. Một đoạn audio giả giọng bác sĩ có thể gây hậu quả nghiêm trọng trong y tế. Một tin nhắn thoại giả mạo người thân có thể khiến người dân mất tài sản. Nếu niềm tin bị bào mòn lâu dài, môi trường truyền thông sẽ trở nên hoài nghi, hỗn loạn, và bất cứ giá trị nào, dù đúng đắn, cũng có thể bị phủ nhận.

Chuyên gia nhận định đây là một “thách thức an ninh văn hóa và an ninh con người” trong kỷ nguyên số. Việc ngăn chặn deepfake không chỉ là trách nhiệm của cá nhân nạn nhân hay cơ quan quản lý, mà là của toàn xã hội: Từ báo chí, luật pháp, cho đến mỗi công dân.

Trên mạng xuất hiện thủ đoạn lừa đảo tinh vi khi kẻ xấu dùng công nghệ deepfake giả mặt, giọng nói giống người quen để chiếm đoạt tài sản. Ảnh: INT

Cần một chiến lược đa tầng

Để đối phó với thách thức từ deepfake, nhiều quốc gia đã bắt đầu có hành động cụ thể. Tại Mỹ, một số bang như California, Texas đã ban hành luật cấm sử dụng deepfake trong bầu cử. EU cũng đang thúc đẩy quy định bắt buộc dán nhãn “nội dung do AI tạo ra” và yêu cầu các nền tảng gỡ bỏ nhanh nội dung deepfake độc hại. Trung Quốc thậm chí yêu cầu tất cả nội dung AI đăng tải trên Internet phải qua kiểm duyệt.

Việt Nam đã có một số văn bản pháp luật như Bộ luật Hình sự, Luật An ninh mạng, Nghị định xử phạt vi phạm hành chính trong lĩnh vực truyền thông để xử lý các hành vi vu khống, lừa đảo, giả mạo trên mạng. Tuy nhiên, theo ông Sơn, các quy định hiện tại vẫn chưa theo kịp tốc độ phát triển của công nghệ AI, đặc biệt là deepfake với mức độ tinh vi, nguy hiểm cao.

Deepfake không chỉ là hành vi giả mạo đơn thuần, mà là công nghệ cao có thể gây nhầm lẫn sâu sắc, ảnh hưởng tới danh dự, tài sản, an ninh quốc gia nhưng lại chưa được định danh rõ ràng trong luật pháp. Điều này gây khó khăn lớn cho việc xử lý nghiêm minh các hành vi vi phạm.

Ông Sơn đề xuất: “Cần xây dựng khung pháp lý chuyên biệt cập nhật, bổ sung định nghĩa về deepfake, nâng cao mức xử phạt, mở rộng trách nhiệm cả người tạo và người phát tán nội dung giả mạo. Đồng thời tăng cường năng lực điều tra, lập tổ chuyên trách xử lý vi phạm công nghệ mới. Chỉ khi có luật pháp mạnh mẽ, có cơ quan chuyên trách phối hợp chặt chẽ thì mới có thể bảo vệ hiệu quả quyền con người và văn hóa trong thời đại số”.

Ngoài ra, vai trò của các nền tảng mạng xã hội như Facebook, TikTok, YouTube là không thể thiếu trong việc kiểm soát nội dung deepfake. “Các nền tảng không thể đứng ngoài cuộc khi chính họ là nơi phát tán, khuếch đại nội dung độc hại. Họ phải có trách nhiệm kỹ thuật trong nhận diện, cảnh báo, gỡ bỏ và hợp tác với cơ quan quản lý”. Ngoài ra, PGS.TS Bùi Hoài Sơn cũng đề xuất các nền tảng phải chịu chế tài pháp lý nghiêm ngặt nếu không tuân thủ yêu cầu, thậm chí bị thu hồi giấy phép hoặc phạt tài chính.

Về truyền thông chính thống, ông Sơn cho rằng: “Báo chí cần đứng ở tuyến đầu bảo vệ sự thật, bằng cách kiểm chứng, phân tích, giải mã các hiện tượng deepfake, mở chuyên mục hướng dẫn kỹ năng số cho công chúng, và kết nối nạn nhân với cơ quan chức năng”.

Giáo dục kỹ năng số là chìa khóa bền vững

Theo ông Sơn, giáo dục kỹ năng truyền thông và số là giải pháp căn cơ lâu dài nhất để tăng sức đề kháng cho xã hội trước deepfake. Cần đưa giáo dục kỹ năng số, truyền thông vào chương trình chính khóa từ phổ thông, dạy trẻ em cách nhận diện, phân biệt thông tin thật giả, kiểm chứng trước khi chia sẻ. Song song là các chương trình phổ cập cho người lớn, người cao tuổi, nhóm dễ bị tổn thương.

Chuyên gia cũng nhấn mạnh việc đổi mới chương trình đào tạo ở các trường báo chí, sư phạm, nghệ thuật để trang bị kỹ năng an toàn số cho những người làm truyền thông và nghệ thuật, những “tuyến đầu” dẫn dắt văn hóa số.

Trong thời đại thật giả đan xen, lòng tin, đạo đức và trách nhiệm xã hội trở nên quý giá hơn bao giờ hết. Mỗi người dân hãy trở thành người gác cửa có trách nhiệm cho chính mình và cho cộng đồng, đừng vội tin, đừng vội chia sẻ.

Một cú nhấp chuột có thể cứu lấy lòng tin người khác hoặc tiếp tay cho cái giả lên ngôi. Ngoài ra, ông kêu gọi nghệ sĩ, người nổi tiếng hãy chủ động lên tiếng, bảo vệ hình ảnh của mình để tạo động lực cho xã hội chống lại deepfake.