Giải pháp xây dựng Tủ sách Khoa học và Công nghệ trong kỷ nguyên số

Tri thức khoa học đã trở thành tài sản quý giá nhất của nhân loại và là động lực chính thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội trong thế kỷ XXI. Để đạt được các mục tiêu phát triển quốc gia, việc xây dựng hệ thống Tủ sách Khoa học và Công nghệ vững mạnh là yêu cầu tất yếu.

Vào sáng ngày 9/10, Liên hiệp Hội Việt Nam đã tổ chức Hội thảo: "Xây dựng và Phát triển Tủ sách Khoa học và Công nghệ". Tại Hội thảo, TS. Đặng Vũ Cảnh Linh, Phó Viện trưởng Viện Đào tạo, Bồi dưỡng cán bộ và NCKH, Ủy ban TW Mặt Trận Tổ Quốc Việt Nam đã có bài tham luận "Xây dựng và phát triển Tủ sách Khoa học và Công nghệ: Giải pháp đối với Nhà xuất bản Tri thức".

 Toàn cảnh hội thảo

Vai trò của Tủ sách Khoa học và Công nghệ

Bài Tham luận đã nhấn mạnh vào vai trò của Tủ sách Khoa học và Công nghệ. Theo đó, Tủ sách KH&CN giữ vai trò nền tảng trong hệ sinh thái tri thức của mỗi quốc gia, đặc biệt quan trọng ở các khía cạnh sau:

 Lưu trữ và bảo tồn di sản tri thức: Tủ sách là cầu nối giữa các thế hệ, lưu giữ những thành tựu khoa học quan trọng từ quá khứ đến hiện tại. 

Hỗ trợ hoạt động nghiên cứu và phát triển (R&D): Các nhà khoa học cần tham khảo số lượng lớn tài liệu, và khả năng truy cập vào tủ sách chất lượng cao có xu hướng dẫn đến công bố nhiều bài báo và chỉ số trích dẫn cao hơn.

Công cụ đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao: Chất lượng đào tạo STEM phụ thuộc lớn vào khả năng tiếp cận tài liệu, giúp sinh viên rèn luyện kỹ năng tìm kiếm, đánh giá và sử dụng thông tin khoa học.

Cầu nối giữa nghiên cứu cơ bản và ứng dụng thực tiễn: Tủ sách là nguồn tham khảo quan trọng cho doanh nghiệp, đặc biệt là các doanh nghiệp khởi nghiệp công nghệ cao.

Dân chủ hóa tri thức và thúc đẩy công bằng xã hội: Khi được số hóa và cung cấp dưới dạng truy cập mở, tủ sách có thể phá vỡ rào cản địa lý và kinh tế, giúp người dân vùng xa tiếp cận tri thức khoa học tiên tiến.

Xây dựng văn hóa khoa học trong xã hội: Tủ sách cung cấp nguồn thông tin đáng tin cậy, đã được kiểm chứng, giúp nâng cao nhận thức và hình thành tư duy khoa học của cộng đồng.

Thủ tướng Phạm Minh Chính và các đại biểu đã tham quan Triển lãm Sách khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo 

Thách thức đối với Tủ sách KH&CN 

Tuy nhiên, TS. Đặng Vũ Cảnh Linh cũng chỉ ra rằng mặc dù sở hữu nguồn tài liệu phong phú, NXB Tri thức và hệ thống tủ sách KH&CN của Việt Nam nói chung đang đối mặt với nhiều khó khăn:

Thiếu ấn phẩm nghiên cứu chuyên sâu, đặc biệt trong các lĩnh vực tiên tiến như trí tuệ nhân tạo, công nghệ bán dẫn được Nghị quyết 57-NQ/TW ưu tiên. Chi phí đăng ký tạp chí khoa học quốc tế tăng cao là rào cản lớn.

Việc quản lý còn chậm và thủ công. Tình trạng số hóa tài liệu còn chậm, chất lượng không đồng đều, thiếu OCR (nhận dạng ký tự quang học) khiến việc tìm kiếm toàn văn khó khả thi. Nhiều hệ thống hoạt động như những “hòn đảo thông tin” độc lập, thiếu khả năng tương tác và tích hợp.

Đội ngũ cán bộ thư viện và quản lý tủ sách còn thiếu về số lượng và chất lượng, thiếu kỹ năng công nghệ số, ngoại ngữ.

Việc cân bằng giữa bảo vệ quyền tác giả và tạo điều kiện tiếp cận tri thức khoa học còn khó khăn. Chi phí mua bản quyền sử dụng tài liệu quốc tế rất cao. Đặc biệt, nhiều hợp đồng xuất bản in trong quá khứ không đề cập đến quyền số hóa và phân phối trực tuyến, gây khó khăn cho NXB Tri thức trong việc số hóa kho tàng của mình.

Các đơn vị hoạt động độc lập dẫn đến trùng lặp đầu tư. NXB Tri thức chưa tận dụng được tiềm năng hợp tác to lớn từ mạng lưới VUSTA (gần 200 hội khoa học và kỹ thuật, hàng chục nghìn nhà khoa học) để làm giàu bộ sưu tập.

Giải pháp xây dựng và phát triển Tủ sách KH&CN 

Vì vậy theo TS. Đặng Vũ Cảnh Linh, để biến tiềm năng thành hiện thực, NXB Tri thức cần triển khai đồng bộ các giải pháp sau:

NXB Tri thức cần chủ động đề xuất với VUSTA và cơ quan nhà nước về việc triển khai các nội dung của Nghị quyết 57-NQ/TW liên quan đến xây dựng cơ sở dữ liệu và nền tảng chia sẻ tri thức. Ngoài ngân sách từ VUSTA, cần kêu gọi tài trợ từ các chương trình của Bộ Khoa học và Công nghệ (về xây dựng cơ sở dữ liệu quốc gia) và từ các doanh nghiệp công nghệ cao thông qua chương trình trách nhiệm xã hội doanh nghiệp (CSR).

 NXB Tri thức cần tổ chức lại toàn bộ kho tàng ấn phẩm đã xuất bản theo hệ thống phân loại chuẩn quốc tế như DDC hoặc LCC. Đặc biệt, cần ưu tiên bảo tồn và số hóa các ấn phẩm có giá trị lịch sử và học thuật cao. Việc số hóa phải tuân thủ các tiêu chuẩn quốc tế về lưu trữ số, đảm bảo chất lượng và khả năng bảo quản lâu dài.

NXB Tri thức cần phối hợp với các hội thành viên để xây dựng các “Tủ sách chuyên ngành” theo từng lĩnh vực, bổ sung tài liệu tham khảo, bài báo khoa học do hội viên đóng góp. VUSTA có thể trở thành trung tâm điều phối, xây dựng mô hình “Thư viện số VUSTA” để chia sẻ tài nguyên giữa các đơn vị thành viên, khẳng định thương hiệu và vị thế trong hệ sinh thái khoa học công nghệ quốc gia.

Cần đầu tư xây dựng nền tảng thư viện số hiện đại, tích hợp đầy đủ chức năng. Các nền tảng mã nguồn mở như DSpace hoặc EPrints là lựa chọn hiệu quả và tiết kiệm chi phí. Thư viện số cần tích hợp công nghệ OCR với trí tuệ nhân tạo để đạt độ chính xác cao ngay cả với tài liệu tiếng Việt, hỗ trợ tìm kiếm toàn văn. Đồng thời, cần tích hợp hệ thống quản lý quyền số (DRM) để bảo vệ bản quyền, kết hợp với mô hình truy cập mở có kiểm soát phù hợp với xu hướng khoa học mở.

Cần đầu tư vào đào tạo đội ngũ chuyên môn về quản lý thư viện và thông tin. Tổ chức các khóa đào tạo chuyên sâu về quản lý thư viện số, công nghệ metadata, hệ thống phân loại tài liệu và kỹ năng công nghệ số. Đội ngũ biên tập viên có thể được đào tạo thêm về kỹ năng quản lý thông tin và vận hành thư viện số.

Ứng dụng trí tuệ nhân tạo (AI) có thể mang lại thay đổi đột phá, thông qua hệ thống gợi ý thông minh, công nghệ xử lý ngôn ngữ tự nhiên để tự động phân loại, tóm tắt tài liệu, và Chatbot hỗ trợ người dùng 24/7. Việc áp dụng AI sẽ giảm đáng kể khối lượng công việc thủ công, cho phép nhân viên tập trung vào các hoạt động tư vấn có giá trị cao hơn.

Có thể nói, tủ sách KH&CN là nền tảng tri thức then chốt cho sự phát triển của Việt Nam. NXB Tri thức, với kho tàng tri thức đã xuất bản, mạng lưới VUSTA và thương hiệu uy tín, có cơ hội lớn để trở thành đơn vị tiên phong trong việc xây dựng cơ sở hạ tầng tri thức phục vụ đột phá phát triển KH&CN theo tinh thần Nghị quyết 57-NQ/TW.