Tự do Báo chí trong kỷ nguyên trí tuệ nhân tạo: Cơ hội, thách thức và sứ mệnh phía trước

Ngày 3/5 là Ngày Tự do Báo chí Thế giới hàng năm, năm nay UNESCO tổ chức sự kiện vào ngày 7 tháng 5 tại BOZAR centre for Fine Arts, Brussels, Bỉ. Đây không chỉ là dịp để tôn vinh vai trò của báo chí trong việc bảo vệ tự do ngôn luận và thông tin, mà còn là lời cảnh báo về một cuộc cách mạng thầm lặng đang làm thay đổi gốc rễ của ngành báo chí toàn cầu: Trí tuệ nhân tạo.

32 năm, kể từ khi được Liên Hợp Quốc công bố, Ngày Tự do Báo chí Thế giới (3/5) năm nay đánh dấu một bước ngoặt lớn trong lịch sử truyền thông nhân loại. Dưới chủ đề “Tác nghiệp trong Thế giới Mới – Tác động của Trí tuệ Nhân tạo đến Tự do Báo chí và Truyền thông”, thế giới được kêu gọi nhìn nhận nghiêm túc và toàn diện về những thay đổi sâu sắc mà công nghệ đang mang lại cho báo chí – ngành nghề vốn được xem là nền tảng quan trọng của một xã hội công bằng, văn minh và phát triển bền vững.

Tác nghiệp trong Thế giới Mới – Tác động của Trí tuệ nhân tạo đến Tự do Báo chí và Truyền thông.

AI lan toả và mở rộng giới hạn báo chí truyền thống 

Trí tuệ nhân tạo (AI) đã và đang len lỏi vào mọi khía cạnh của hoạt động báo chí. Từ thu thập dữ liệu, phân tích thông tin, biên tập, dịch thuật cho đến phân phối nội dung, AI mang đến khả năng tự động hoá cao, giúp các toà soạn tiết kiệm thời gian, nhân lực và chi phí. Ví dụ: Hãng thông tấn AP (Associated Press) của Mỹ đã ứng dụng AI để tự động viết các bản tin tài chính kể từ năm 2014, giúp tăng số lượng tin bài lên đến 12 lần mà không cần tăng nhân sự. Ở Việt Nam Báo điện tử VnExpress đã bắt đầu tích hợp AI để cá nhân hoá đề xuất nội dung, giúp mở rộng phạm vi tiếp cận độc giả. Các công cụ AI như: chatbot, phần mềm xử lý ngôn ngữ tự nhiên, hệ thống phát hiện tin giả hay dịch đa ngữ giúp báo chí vượt qua nhiều rào cản kỹ thuật và mở rộng phạm vi tiếp cận độc giả trên toàn cầu. Nhà báo ngày nay có thể tiếp cận lượng thông tin khổng lồ chỉ trong vài giây, xử lý dữ liệu phúc tạp và truyền tải thông tin nhanh chónh hơn bao giờ hết.

Thách thức từ AI: Tin giả, Deepfake và kiểm duyệt thuật toán

Song hành với cơ hội là hàng loạt thách thức ngày càng rõ nét. AI cũng là công cụ tạo ra các loại hình thông tin giả mạo tinh vi như hình ảnh, âm thanh, video deepfake, dễ dàng đánh lừa người dùng và làm xói mòn niềm tin công chúng vào báo chí chính thống. Tháng 3/2024, một số video Deepfake giả mạo Tổng thống Pháp Emmanuel Macron tuyên bố tình trạng khẩn cấp lan truyền nhanh chóng trên mạng xã hội gây hoang mang dư luận trước cuộc bầu cử địa phương. Tương tự, tại Slovakia cuối năm 2023, một đoạn audio deepfake mạo danh Thủ tướng Peter Pellegrini phát tán thông tin giả mạo ngay trước bầu cử, ảnh hưởng lớn đến niềm tin cử tri. Ngoài ra, việc các nền tảng kỹ thuật số sử dụng thuật toán AI để kiểm duyệt và sắp xếp nội dung theo xu hướng thương mại hoặc định hướng chính trị làm dấy lên mối lo ngại về tự do biểu đạt. Thuật toán của Facebook và TikTok bị tố cáo đẩy mạnh nội dung giật gân, gây chia rẽ nhằm tăng tương tác, trong khi giấu nhẹm các nội dung mang tính xây dựng.

Nguy cơ đồng nhất hóa thông tin và tiếng nói bị lu mờ

Sự bùng nổ của AI cũng làm dấy lên lo ngại về nguy cơ đồng nhất hóa thông tin, khi các mô hình sinh ngôn ngữ học theo mẫu, sao chép dữ liệu từ các nguồn phổ biến, vô tình làm lu mờ tiếng nói của các tòa soạn nhỏ, nhà báo địa phương hay nhóm truyền thông cộng đồng. Một báo cáo của UNESCO năm 2023 cho thấy hơn 60% cơ quan báo chí nhỏ ở Châu Phi và Đông Nam Á không có đủ nguồn lực cạnh tranh với nội dung được tự động hóa, dẫn đến “một chiều hóa” thông tin và thiếu đa dạng trong hệ sinh thái truyền thông.

Phụ nữ làm báo – nhóm dễ bị tổn thương nhất

Phụ nữ làm báo đang trở thành nhóm dễ bị tổn thương nhất trong kỷ nguyên công nghệ số. Theo báo cáo năm 2022 của Tổ chức Phụ nữ trong Truyền thông Quốc tế (IWMF), 73% nữ nhà báo từng bị quấy rối trực tuyến, trong đó gần 20% bị tấn công bằng Deepfake khiêu dâm hoặc giả mạo lời nói nhằm hạ uy tín và ngăn cản họ hành nghề. Một ví dụ điển hình là nữ nhà báo đoạt giải Nobel Hòa bình Maria Ressa (Philippines) đã trở thành mục tiêu của hàng ngàn tài khoản mạng xã hội giả mạo, sử dụng AI để tấn công danh dự bà khi bà lên tiếng chống lại các chính sách độc tài và vi phạm nhân quyền.

Bản quyền bị xâm phạm và cuộc khủng hoảng kinh tế báo chí

Một vấn đề kinh tế đáng báo động là việc các mô hình ngôn ngữ lớn như ChatGPT hay Google Gemini sử dụng dữ liệu báo chí để huấn luyện mà không có cơ chế chia sẻ doanh thu hoặc trích dẫn rõ ràng, gây thất thoát lớn cho các tòa soạn. Nhiều tòa soạn lớn như: New York Times, Washington Post đã khởi kiện các công ty công nghệ như OpenAI và Microsoft vì vi phạm bản quyền nội dung. Ở Việt Nam, các báo điện tử cũng đang đặt ra yêu cầu cần có hành lang pháp lý để bảo vệ quyền lợi và nguồn thu chính đáng của báo chí trong thời đại AI.

AI và tính liêm chính của các cuộc bầu cử

AI còn gây ra nguy cơ nghiêm trọng cho đời sống khi bị lợi dụng để tạo ra chiến dịch truyền thông thao túng dư luận, phát tán tin giả, làm sai lệch hình ảnh ứng viên hay tạo ra các video bịa đặt khiến người dân mất lòng tin vào bầu cử. Vụ việc Deepfake tại Slovakia hay những chiến dịch thông tin sai lệch tinh vi trong các kỳ bầu cử Mỹ gần đây là minh chứng sống động cho nguy cơ này. Điều này đòi hỏi sự phối hợp chặt chẽ giữa chính phủ, báo chí, công nghệ và xã hội dân sự nhằm bảo vệ không gian thông tin lành mạnh cho công chúng.

Báo chí – người bảo vệ sự thật trong kỷ nguyên số

Những thách thức trên càng khẳng định vai trò thiết yếu của báo chí trong thời đại AI. Báo chí không chỉ là người cung cấp thông tin mà còn là lực lượng bảo vệ sự thật, đấu tranh cho tự do ngôn luận, minh bạch và công bằng xã hội. Trong bối cảnh đó, Ngày Tự do Báo chí Thế giới 2025 là lời kêu gọi các quốc gia, tổ chức và cá nhân cùng chung tay xây dựng một môi trường truyền thông nhân văn, trong đó AI được sử dụng một cách đạo đức, minh bạch và vì lợi ích cộng đồng.

Trí tuệ nhân tạo có thể thay đổi cách con người sản xuất và tiếp nhận thông tin, nhưng không thể thay thế trách nhiệm xã hội, đạo đức nghề nghiệp và bản lĩnh của người làm báo. Một nền báo chí tự do, độc lập, đa dạng và bền vững vẫn là nền tảng không thể thiếu cho bất kỳ xã hội dân chủ nào – dù trong thế giới thực hay trong không gian số.