Bản lĩnh người viết trong kỷ nguyên AI

Nếu một ngày, bạn đọc tin tức mà không còn bóng dáng một nhà báo nào phía sau, bạn có tin không? Trong một thế giới mà trí tuệ nhân tạo (AI) đang viết, dựng hình, thậm chí đọc bản tin thay con người thì câu hỏi ấy không còn là sự nghi ngờ nữa. Nhưng giữa tốc độ dữ liệu và áp lực công nghệ, tay viết con người vẫn giữ vai trò then chốt không chỉ để kể lại sự thật, mà để giữ gìn niềm tin.

Khi AI gõ phím thay người

Thế giới báo chí đã chứng kiến một bước ngoặt vào năm 2016 khi The Washington Post ra mắt Heliograf - hệ thống AI có khả năng tạo tin nhanh và chính xác. Trong chiến dịch bầu cử Mỹ cùng năm, Heliograf đã tạo hơn 500 bản tin, mở ra một tương lai không tưởng: tin tức được sản xuất bởi máy móc.

AI đang dần trở nên quan trọng trong quá trình sản xuất tin tức.

Từ đó, làn sóng tự động hóa lan rộng. PA Media (Anh), Le Monde (Pháp) dùng AI cho bản tin tài chính, thời tiết. Tân Hoa Xã (Trung Quốc) thậm chí đã có người dẫn chương trình AI, hoạt động không ngừng nghỉ 24/7.

Tại Việt Nam, xu hướng này cũng lan nhanh. Một số tờ báo truyền thống giải thể hoặc chuyển mô hình để thích ứng với chuyển đổi số. Ngược lại, những đơn vị đi đầu như VietnamPlus, VTV Digital, VnExpress… lại đang chủ động tích hợp AI vào sản xuất tin bài: từ đề xuất tiêu đề, lập kế hoạch nội dung, phân tích hành vi người đọc đến dựng video, dựng ảnh tự động.

Cụ thể, VietnamPlus đã thử nghiệm dùng AI để phân tích mạng xã hội, phát hiện các chủ đề nóng trước khi trở thành tin chính thống từ đó kích hoạt loạt bài điều tra, bình luận mang tính dẫn dắt. AI đang giúp nhà báo “nhìn xa, hiểu sâu” hơn từ dòng chảy dữ liệu số.

Theo Khảo sát Báo chí Việt Nam 2023 do Hội Nhà báo Việt Nam (VJA) và Hội Truyền thông số Việt Nam (VDCA) thực hiện trên 177 cơ quan báo chí: khoảng 1/4 đơn vị đã ứng dụng AI vào sản xuất tin tức. Tuy nhiên, 29,4% vẫn mới dừng ở kế hoạch và 36,2% chưa hề nghĩ đến AI, phản ánh một chặng đường chuyển đổi số còn nhiều phân mảnh.

Báo cáo năm 2024 của Bộ Thông tin & Truyền thông cho thấy 28 cơ quan báo chí đã đạt mức trưởng thành chuyển đổi số xuất sắc. Đó là những nỗ lực đầu tư không chỉ cho công nghệ, mà còn cho chiến lược đào tạo lại người làm báo.

Song, dù quy trình làm tin có nhanh, thông minh đến đâu, vai trò sáng tạo, nhân văn của người làm báo vẫn là trung tâm không thể thay thế.

Giữ vững đạo đức làm nghề trong kỷ nguyên AI

AI có thể phân tích dữ liệu, tạo nội dung, nhưng không thể nghi ngờ. Không thể đồng cảm. Không chịu trách nhiệm đạo đức. Đó là những giới hạn khiến AI không thể gánh vác sứ mệnh báo chí trọn vẹn, nơi đòi hỏi bản lĩnh đối diện sự thật và trái tim để thấu cảm đời sống.

Một nghiên cứu của Trường Luật thuộc Đại học Stanford năm 2024 cho thấy, ngay cả trong lĩnh vực pháp lý, vốn yêu cầu độ chính xác cao nhưng các công cụ AI vẫn có tỷ lệ thông tin sai lệch lên tới 17%. Hiện tượng “ảo giác AI” (AI hallucination) là minh chứng rằng: càng thông minh, AI càng nguy hiểm nếu không có con người kiểm soát.

Tại Việt Nam, các tòa soạn như VnExpress, VietnamPlus đã thử nghiệm kết hợp AI trong điều tra dữ liệu lớn. Nhưng quá trình kiểm chứng, đối chiếu, viết bài vẫn là việc của phóng viên, biên tập viên nhiều kinh nghiệm.

Tại Hội thảo khoa học “Công nghệ  AI – Cơ hội và thách thức với báo chí” do Viện Đào tạo Báo chí & Truyền thông tổ chức, TS. Đỗ Anh Đức, Trưởng Bộ môn Truyền thông Đa phương tiện, đã nhấn mạnh: “AI khiến nghề báo không thể làm qua loa. Nếu làm hời hợt, AI sẽ làm nhanh hơn, rẻ hơn và khiến thông tin trở nên nhạt nhẽo. Nhưng nếu làm với trách nhiệm, hoài nghi cùng chiều sâu, đó là lãnh địa chỉ con người mới làm được.”

Từ góc nhìn khác, TS. Phan Văn Kiền, Viện trưởng Viện Đào tạo Báo chí & Truyền thông cho rằng nhà báo nên học cách sống chung với AI và tập trung vào những gì AI không làm được, đó là sáng tạo và cảm xúc.

“ Tại sao chúng ta không nghĩ rằng, từ khi có AI, khái niệm về báo chí, truyền thông sẽ thay đổi, thậm chí khái niệm về ‘con người’ cũng sẽ thay đổi?”

Ông Kiền cho rằng, nhà báo nếu cứ làm nghề theo mô-tip cũ thì chính là đang tự đào thải. AI không thách thức nghề báo, mà chính nhà báo phải tự thách thức bản thân để thích nghi.

Trợ thủ đắc lực chứ không phải kẻ thay thế

Khảo sát năm 2023 của Greentarget cho thấy: 52% nhà báo đã dùng AI để dịch thuật, 43% để viết bản nháp, 39% cho nghiên cứu. AI đang trở thành trợ thủ đắc lực giúp tiết kiệm thời gian, mở rộng dữ liệu và phân tích chuyên sâu hơn. Nhưng điều đó không có nghĩa AI sẽ thay thế người cầm bút.

 Đừng để rơi vào hiện tượng “ảo giác AI”.

Bởi vẫn còn “vùng cấm” mà công nghệ không thể chạm tới là sự đồng cảm, góc nhìn nhân văn, quyết định đạo đức. Những bài điều tra nhân quyền, thiên tai, bi kịch cá nhân… luôn đòi hỏi trái tim và bản lĩnh, điều mà không hệ thống AI nào có thể lập trình.

Nhìn lại lịch sử báo chí, từng chứng kiến sự trỗi dậy rồi thoái trào của Yahoo, Viber, Facebook… giờ là AI. Nhưng công nghệ, dù có thông minh đến mấy, cũng chỉ là công cụ truyền tải. Trí tuệ con người mới là gốc rễ tạo nên giá trị trường tồn.

TS. Phan Văn Kiền nhấn mạnh: “Câu chuyện không phải là AI có thay thế nhà báo hay không, mà là chúng ta cần trang bị gì để không bị thay thế”.

Ngày nay, báo chí không chỉ truyền tải thông tin mà còn là nơi ký gửi niềm tin, lương tri và sự thật. AI có thể gõ phím, nhưng chỉ con người mới giữ được tay viết. Tay viết biết phản biện. Biết nghi ngờ. Biết đồng cảm.

Cuộc cách mạng AI sẽ còn tiếp diễn. Nhưng chỉ những nhà báo biết tự làm mới mình, dấn thân với giá trị thật mới đủ bản lĩnh bước tiếp trong một thế giới đang thay đổi từng ngày.