Xây dựng khung pháp lý phù hợp để thúc đẩy thương mại điện tử

Luật Giao dịch điện tử năm 2005, cùng với các luật liên quan được ban hành sau này, đã thiết lập một hành lang pháp lý khá rõ ràng và minh bạch cho hoạt động thương mại điện tử.

Tuy nhiên, trong bối cảnh hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng, việc phát triển thương mại điện tử đòi hỏi phải xây dựng một khung pháp lý mới để bảo đảm sự cạnh tranh công bằng, đồng thời thúc đẩy sự phát triển mạnh mẽ của nền kinh tế số.

Thói quen tiêu dùng là yếu tố quan trọng

Từ năm 2005, phát triển thương mại điện tử đã trở thành một chiến lược quan trọng trong chính sách của Chính phủ Việt Nam. Chính vì vậy, một khung chính sách và pháp lý cho thương mại điện tử đã được thiết lập, và các hoạt động hỗ trợ lĩnh vực này cũng bắt đầu phát triển mạnh mẽ.

Đặc biệt, Luật Công nghệ thông tin được ban hành năm 2006 và Luật Giao dịch điện tử năm 2005 đã tạo ra cơ sở pháp lý vững chắc cho giao dịch điện tử nói chung và thương mại điện tử nói riêng.

Theo Bộ Công Thương, Luật Giao dịch điện tử 2005 đã tạo nền tảng pháp lý quan trọng cho các giao dịch điện tử trong xã hội, khẳng định giá trị pháp lý của thông điệp dữ liệu và quy định chi tiết về chữ ký điện tử – một yếu tố then chốt đảm bảo độ tin cậy trong các giao dịch điện tử.

Trong khi Luật Giao dịch điện tử tập trung vào các vấn đề pháp lý liên quan đến giao dịch điện tử, thì Luật Công nghệ thông tin lại chủ yếu quy định về ứng dụng và phát triển công nghệ thông tin, cùng với các biện pháp đảm bảo về chính sách và hạ tầng cho hoạt động này.

Ngoài các văn bản luật, Chính phủ và các cơ quan có thẩm quyền cũng đã ban hành nhiều văn bản hướng dẫn cụ thể để quản lý và điều chỉnh hoạt động thương mại điện tử. Một trong những văn bản quan trọng nhất là Nghị định số 52/2013/NĐ-CP về thương mại điện tử, thay thế Nghị định 57/2006/NĐ-CP, cùng với Nghị định 85/2021/NĐ-CP sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định này.

Thói quen tiêu dùng là yếu tố rất quan trọng trong việc phát triển thương mại điện tử.

Bộ Công Thương nhận định rằng Nghị định số 52/2013/NĐ-CP đóng vai trò quan trọng trong việc phát triển nền kinh tế nói chung và ngành thương mại điện tử nói riêng, đặc biệt trong việc thúc đẩy sự minh bạch và phát triển của thị trường mua sắm trực tuyến, tạo thói quen tiêu dùng hiện đại cho người dân.

Trong giai đoạn này, thị trường thương mại điện tử B2C đã có sự phát triển ấn tượng. Doanh thu bán lẻ trực tuyến năm 2021 đạt 13,7 tỷ USD, gấp gần 7 lần so với thời điểm trước khi Nghị định được ban hành (giai đoạn 2012-2013, doanh thu chỉ khoảng 2 tỷ USD). Doanh thu thương mại điện tử B2C chiếm khoảng 7% trong tổng mức bán lẻ hàng hóa và doanh thu dịch vụ tiêu dùng của cả nước. Nhờ vào tốc độ tăng trưởng mạnh mẽ này, Việt Nam đã trở thành quốc gia có thị trường thương mại điện tử phát triển năng động nhất Đông Nam Á.

Hạ tầng pháp lý cho thương mại điện tử cũng ngày càng hoàn thiện, giúp quản lý hiệu quả các hoạt động trực tuyến. Kết quả là quy mô thị trường bán lẻ thương mại điện tử B2C của Việt Nam đã tăng từ 2,97 tỷ USD năm 2014 lên hơn 25 tỷ USD năm 2024.

Thị trường thương mại điện tử đã trở thành điểm đến hấp dẫn cho các nhà đầu tư nước ngoài, đồng thời mang lại cơ hội cho người tiêu dùng Việt Nam tiếp cận các sản phẩm trong nước và quốc tế. Các doanh nghiệp nhỏ và vừa cũng đã tận dụng các nền tảng hiện đại để phát triển kênh phân phối hàng hóa.

Đặc biệt, từ năm 2023, khi Quốc hội thông qua Luật Giao dịch điện tử (sửa đổi) và Luật Bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng (sửa đổi), các quy định về các mô hình kinh doanh trên nền tảng số và nền tảng trung gian đã được bổ sung rõ ràng. Những quy định này không chỉ nâng cao tính minh bạch trong quản lý mà còn gia tăng trách nhiệm của các bên liên quan, đồng thời bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng trước các rủi ro trong giao dịch trực tuyến.

Vẫn còn những kẽ hở

Mặc dù đã xây dựng được hành lang pháp lý rõ ràng, nhưng sự phát triển nhanh chóng của khoa học - công nghệ, sự xuất hiện của nhiều mô hình kinh doanh mới với sự đa dạng về chủ thể và phức tạp về bản chất, cùng với thực tế quản lý nhà nước trong lĩnh vực thương mại điện tử, đã chỉ ra những hạn chế của các chính sách và quy định hiện hành. Điều này đặc biệt thể hiện trong việc quản lý hoạt động thương mại điện tử trên các mô hình đặc thù, nhất là thương mại điện tử xuyên biên giới.

Bộ Công Thương nhận định rằng, các quy định tại Nghị định 52/2013/NĐ-CP và Nghị định 85/2021/NĐ-CP đã bao quát các vấn đề liên quan đến thương mại điện tử có yếu tố nước ngoài.

Tuy nhiên, những quy định này vẫn thiếu chế tài đủ mạnh đối với các nền tảng xuyên biên giới không có sự hiện diện tại Việt Nam. Thêm vào đó, chưa có sự phối hợp hiệu quả giữa các cơ quan quản lý nhà nước như hải quan, thuế và quản lý thị trường trong quá trình thực thi, cũng như chưa có quy định về giám sát chất lượng hàng hóa, quản lý thanh toán điện tử và các hệ sinh thái hỗ trợ thương mại điện tử xuyên biên giới.

Ngoài ra, cơ chế phân cấp, phân quyền giữa các cơ quan Trung ương và địa phương trong việc cấp phép, đăng ký và thông báo về thương mại điện tử trong các nghị định cũng chưa được quy định rõ ràng.

Một số địa phương đang gặp khó khăn trong việc quản lý và giám sát hoạt động thương mại điện tử trên địa bàn, điều này dẫn đến sự thiếu tham gia của các địa phương trong việc phát triển và quản lý lĩnh vực này. Mặc dù vậy, việc phân cấp, phân quyền trong quản lý nhà nước là chủ trương dài hạn của Chính phủ, như đã được đề cập trong Nghị quyết số 04/NQ-CP.

Mặc dù đã xây dựng được hành lang pháp lý rõ ràng nhưng thực tế vẫn còn nhiều kẽ hở cần khắc phục.

Bên cạnh đó, cũng chưa có quy định rõ ràng về trách nhiệm của các đơn vị cung cấp dịch vụ trung gian hỗ trợ hoạt động thương mại điện tử. Điều này dẫn đến sự thiếu sót trong việc giám sát và quản lý các mô hình trung gian.

Nếu không có quy định chặt chẽ về trách nhiệm, các tổ chức cung cấp dịch vụ hạ tầng và hỗ trợ thương mại điện tử có thể không tuân thủ đầy đủ các yêu cầu về bảo mật, chất lượng dịch vụ và bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng. Điều này có thể tạo ra một môi trường giao dịch không an toàn, gây khó khăn cho cả người tiêu dùng và doanh nghiệp khi tham gia vào thương mại điện tử.

Tại một hội thảo về phát triển thương mại điện tử xuyên biên giới, bà Lê Hoàng Oanh, Cục trưởng Cục Thương mại điện tử và Kinh tế số (Bộ Công Thương), cũng đã chia sẻ về các thách thức trong việc bảo vệ quyền lợi người tiêu dùng và bảo vệ doanh nghiệp trong nước trước sự cạnh tranh của hàng hóa nước ngoài qua thương mại điện tử.

Cũng theo bà, Bộ Công Thương và Cục Thương mại điện tử và Kinh tế số đang hoàn thiện khung pháp lý cho thương mại điện tử xuyên biên giới, trong đó có việc xây dựng luật chuyên ngành về thương mại điện tử và các văn bản quy phạm pháp luật để quản lý hoạt động xuất nhập khẩu qua thương mại điện tử.

Ông Nguyễn Minh Đức, đại diện Ban Pháp chế của Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam, cho rằng thời điểm hiện nay là phù hợp để xây dựng một luật quản lý thương mại điện tử với thẩm quyền của Quốc hội, vì thương mại điện tử tại Việt Nam đã phát triển mạnh mẽ và các vấn đề liên quan đã trở nên rõ ràng.